DOI Heft:
I. Z zagadnień sztuki dawnej
DOI Artikel:Świechowski, Zygmunt: Znaczenie Włoch dla polskiej architektury i rzeżby romańskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13221#0064
58
ZYGMUNT SWIECHOWSKI
mańską rzeźbę architektoniczną Polski i Europy Środkowej ma portal z wrocławskiego opactwa na Oł-
binie. Okazałością ramy szkieletu architektonicznego, konsekwencją programu ikonograficznego i dosko-
nałością formy plastycznej dekoracji rzeźbiarskiej dorównuje on najznakomitszym spośród zachowanych
romańskich założeń portalowych Niemiec, Węgier i Czech. Od kilkudziesięciu już lat toczy się dyskusja na
temat chronologii i genezy portalu wrocławskiego, dając pole do najróżnorodniejszych sprzecznych osą-
dów62. Tak więc datę powstania określano na czas przed połową XII wieku, jeszcze w XII w. i około r. 1250.
Obecny stan zabytku tłumaczono jako przypadkowy montaż elementów
z rozmaitych założeń portalowych o różnym charakterze stylistycznym
bądź też nawet domyślano się złożonego procesu powstania, polegającego
na „dodaniu" ościeży do już istniejącego tympanonu. W poszukiwaniu
źródeł stylu brano pod uwagę obok współczynników takich, jak rzeźba
figuralna i ornament, także typ konstrukcji ościeży. Turyngia, Saksonia,
Poitou, Włochy północne, a ostatnio także krąg mozański i północno-
francuski wymieniano w różnym kontekście jako ojczyznę tych czy in-
nych cech formalnych. Tak daleko posunięta rozbieżność poglądów była
możliwa tylko jako rezultat wycinkowej analizy poszczególnych elemen-
tów. W swoim czasie przeciwstawiłem jej próbę łącznej interpretacji.
Tezy tamtej pracy sprzed sześciu lat, idące ściśle po linii tytułowej pro-
blematyki, podtrzymuję nadal63. Zachodzi jednak potrzeba przegrupo-
wania i uzupełnienia materiału dowodowego.
Wszelkie rozważania nad portalem wrocławskim muszą wyjść od
12. Tirol, kaplica zamkowa, określenia, na ile stan dzisiejszy różni się od pierwotnego. Jak wiadomo,
relief na ościeżu portalu portal pochodzi z wrocławskiego opactwa Św. Wincentego na Ołbinie,
będącego w budowie ок. г. 113964, a które w г. 119365 jest we władaniu
norbertanów. Po zburzeniu opactwa w r. 1529 portal, „który stał u Św. Wincentego w krużganku",
został osadzony na obecnym miejscu w północnej ścianie kościoła farnego Św. Marii Magdaleny66. Ten
zabieg, niezmiernie interesujący jako przykład sui generis szesnastowiecznej konserwacji67, nie pozostał
jednak bez wpływu na obecną postać zabytku. Przyglądając się uważińc, dostrzegamy niedokładności
montażu i niewątpliwe zmiany z nim związane.
Przede wszystkim uderzają niezgodności ościeża z archiwoltą. Ilości kolumienek ościeża nie od-
powiada ilość profilów archiwolty. Cienkie kolumienki, występujące nieparzyście (jedna w lewym,
dwie w prawym ościeżu), nie znajdują kontynuacji powyżej gzymsu impostowego głowic. Wyraźne
jest także przyciosanie niektórych kapiteli, jak przy pierwszej parze kolumn, gdzie uległa zniszczeniu
część sceny wygnania z raju. Ościeża pierwotne były zatem nieco głębsze, a ich uskoki wyodrębniały
się mniej wyraziście. W czasie rozbiórki i przenoszenia niektóre elementy kamieniarki, jak się wydaje,
62 W przeciwieństwie do większości zabytków omawianych w niniejszej pracy portal wrocławski dysponuje wcale
obfitą literaturą. H. Luchs, Uber einige mittelalterliche Kunstdenkmàler von Breslau, Breslau 1855; H. Lutsch, Die Kunstdenk-
mâler der Provinz Schlesien, 1. Die Stadt Breslau, Breslau 1886, s. 79—82; C. Buchwald, Reste des Vinzenzklosters bei Breslau,
„Schlesicns Vorzeit", N. F. 1, 1900, s. 67—79; M. Semrau, Zu den Restai des Vinzenzklosters bei Breslau, „Schlesiens Vor-
zeit", N. F. 2, s. 70—79; E. Wiese, Die Kunst in Schlesien, Berlin 1927, s. 131, 132; J. Baum, Malerei und Plastik des Mittelalters
in Deutschland, Frankreich und Britannien, „Handbuch der Kunstwisscnschaft", Potsdam 1930, s. 323; G. Dehio, Geschichte der
deutschen Kunst, 1, Berlin 1930, s. 265; B. Patzak, Das romanische Portal der St. Maria-Magdalena-Kirche zu Breslau, „Schlesische
Monatshefte", 13, 1931, s.347—352; L. Burgemeister, Die Kunstdenkmàler der Provinz Niederschlesien. X.Die Stadt Breslau,
3, Breslau 1934, s. 195; M. Gçbarowicz, Architektura i rzeźba na Śląsku, [w:] Historia Śląska do roku 1400, 3, Kraków 1936,
s. 26—28, 35—37; D. Frey, Die Kunst im Mittelalter. Geschichte Schlesiens, 1, Breslau 1938, s. 442^143; M. Morelowski,
Tympanon Marii Włostowiczowej i Swiętoslawa na tle wrocławskiej rzeźby XII w., „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa
Naukowego", 1950, s. 67; H. Tintelnot, Mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Kitzingen 1951, s. 5, 6; Z. Swiechowski,
Architektura na Śląsku..., s. 25—28.
63 Z. Swiechowski, Architektura na Śląsku..., s. 25—28. Argumentacja M. Morelowskiego przeciw włoskiej genezie
form wrocławskiego portalu nic wnosi przekonywających dowodów. Por. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1,
1956, s. 406, 407.
64 Codex diplomaticus пес non epistolaris Silesiae, cd C. Malcczyński, Wrocław 1951, nr 16.
65 Codex diplomaticus пес non epistolaris Silesiae, ed. C. Malcczyński, Wrocław 1951, nr 70.
66 S. B. Kio se, Architectura Vratislavicnsis, „Quellen zur schlesischen Kunstgeschichte", 1, Breslau 1936, s. 10, 14.
67 O portalu wrocławskim jako przykładzie szesnastowiecznej konserwacji zabytków por. Z. Swiechowski, Zagad-
nienie odrodzenia romanizmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki", 22, 1960, s. 346 i n.
ZYGMUNT SWIECHOWSKI
mańską rzeźbę architektoniczną Polski i Europy Środkowej ma portal z wrocławskiego opactwa na Oł-
binie. Okazałością ramy szkieletu architektonicznego, konsekwencją programu ikonograficznego i dosko-
nałością formy plastycznej dekoracji rzeźbiarskiej dorównuje on najznakomitszym spośród zachowanych
romańskich założeń portalowych Niemiec, Węgier i Czech. Od kilkudziesięciu już lat toczy się dyskusja na
temat chronologii i genezy portalu wrocławskiego, dając pole do najróżnorodniejszych sprzecznych osą-
dów62. Tak więc datę powstania określano na czas przed połową XII wieku, jeszcze w XII w. i około r. 1250.
Obecny stan zabytku tłumaczono jako przypadkowy montaż elementów
z rozmaitych założeń portalowych o różnym charakterze stylistycznym
bądź też nawet domyślano się złożonego procesu powstania, polegającego
na „dodaniu" ościeży do już istniejącego tympanonu. W poszukiwaniu
źródeł stylu brano pod uwagę obok współczynników takich, jak rzeźba
figuralna i ornament, także typ konstrukcji ościeży. Turyngia, Saksonia,
Poitou, Włochy północne, a ostatnio także krąg mozański i północno-
francuski wymieniano w różnym kontekście jako ojczyznę tych czy in-
nych cech formalnych. Tak daleko posunięta rozbieżność poglądów była
możliwa tylko jako rezultat wycinkowej analizy poszczególnych elemen-
tów. W swoim czasie przeciwstawiłem jej próbę łącznej interpretacji.
Tezy tamtej pracy sprzed sześciu lat, idące ściśle po linii tytułowej pro-
blematyki, podtrzymuję nadal63. Zachodzi jednak potrzeba przegrupo-
wania i uzupełnienia materiału dowodowego.
Wszelkie rozważania nad portalem wrocławskim muszą wyjść od
12. Tirol, kaplica zamkowa, określenia, na ile stan dzisiejszy różni się od pierwotnego. Jak wiadomo,
relief na ościeżu portalu portal pochodzi z wrocławskiego opactwa Św. Wincentego na Ołbinie,
będącego w budowie ок. г. 113964, a które w г. 119365 jest we władaniu
norbertanów. Po zburzeniu opactwa w r. 1529 portal, „który stał u Św. Wincentego w krużganku",
został osadzony na obecnym miejscu w północnej ścianie kościoła farnego Św. Marii Magdaleny66. Ten
zabieg, niezmiernie interesujący jako przykład sui generis szesnastowiecznej konserwacji67, nie pozostał
jednak bez wpływu na obecną postać zabytku. Przyglądając się uważińc, dostrzegamy niedokładności
montażu i niewątpliwe zmiany z nim związane.
Przede wszystkim uderzają niezgodności ościeża z archiwoltą. Ilości kolumienek ościeża nie od-
powiada ilość profilów archiwolty. Cienkie kolumienki, występujące nieparzyście (jedna w lewym,
dwie w prawym ościeżu), nie znajdują kontynuacji powyżej gzymsu impostowego głowic. Wyraźne
jest także przyciosanie niektórych kapiteli, jak przy pierwszej parze kolumn, gdzie uległa zniszczeniu
część sceny wygnania z raju. Ościeża pierwotne były zatem nieco głębsze, a ich uskoki wyodrębniały
się mniej wyraziście. W czasie rozbiórki i przenoszenia niektóre elementy kamieniarki, jak się wydaje,
62 W przeciwieństwie do większości zabytków omawianych w niniejszej pracy portal wrocławski dysponuje wcale
obfitą literaturą. H. Luchs, Uber einige mittelalterliche Kunstdenkmàler von Breslau, Breslau 1855; H. Lutsch, Die Kunstdenk-
mâler der Provinz Schlesien, 1. Die Stadt Breslau, Breslau 1886, s. 79—82; C. Buchwald, Reste des Vinzenzklosters bei Breslau,
„Schlesicns Vorzeit", N. F. 1, 1900, s. 67—79; M. Semrau, Zu den Restai des Vinzenzklosters bei Breslau, „Schlesiens Vor-
zeit", N. F. 2, s. 70—79; E. Wiese, Die Kunst in Schlesien, Berlin 1927, s. 131, 132; J. Baum, Malerei und Plastik des Mittelalters
in Deutschland, Frankreich und Britannien, „Handbuch der Kunstwisscnschaft", Potsdam 1930, s. 323; G. Dehio, Geschichte der
deutschen Kunst, 1, Berlin 1930, s. 265; B. Patzak, Das romanische Portal der St. Maria-Magdalena-Kirche zu Breslau, „Schlesische
Monatshefte", 13, 1931, s.347—352; L. Burgemeister, Die Kunstdenkmàler der Provinz Niederschlesien. X.Die Stadt Breslau,
3, Breslau 1934, s. 195; M. Gçbarowicz, Architektura i rzeźba na Śląsku, [w:] Historia Śląska do roku 1400, 3, Kraków 1936,
s. 26—28, 35—37; D. Frey, Die Kunst im Mittelalter. Geschichte Schlesiens, 1, Breslau 1938, s. 442^143; M. Morelowski,
Tympanon Marii Włostowiczowej i Swiętoslawa na tle wrocławskiej rzeźby XII w., „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa
Naukowego", 1950, s. 67; H. Tintelnot, Mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Kitzingen 1951, s. 5, 6; Z. Swiechowski,
Architektura na Śląsku..., s. 25—28.
63 Z. Swiechowski, Architektura na Śląsku..., s. 25—28. Argumentacja M. Morelowskiego przeciw włoskiej genezie
form wrocławskiego portalu nic wnosi przekonywających dowodów. Por. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1,
1956, s. 406, 407.
64 Codex diplomaticus пес non epistolaris Silesiae, cd C. Malcczyński, Wrocław 1951, nr 16.
65 Codex diplomaticus пес non epistolaris Silesiae, ed. C. Malcczyński, Wrocław 1951, nr 70.
66 S. B. Kio se, Architectura Vratislavicnsis, „Quellen zur schlesischen Kunstgeschichte", 1, Breslau 1936, s. 10, 14.
67 O portalu wrocławskim jako przykładzie szesnastowiecznej konserwacji zabytków por. Z. Swiechowski, Zagad-
nienie odrodzenia romanizmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki", 22, 1960, s. 346 i n.