DOI issue:
I. Z zagadnień sztuki dawnej
DOI article:Mroczko, Teresa: Ilustracje Apokalipsy we Wrocławskim Komentarzu Aleksandra O. F. M.
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13220#0014
8
TERESA MROCZKO
urzeczywistnić ją na Śląsku jako ideę wyższości biskupa nad księciem dzielnicowym"3. W tej sytuacji
sprowadzenie komentarza na Śląsk mogło mieć swoje uzasadnienie natury polityczno-historycznej4.
Poza problematyką artystyczną — z komentarzem Aleksandra łączy się cały szereg problemów
historycznych i teologicznych. Aleksander stosuje bowiem historyczną interpretację Apokalipsy i każde
jej proroctwo rozpatruje jako zapowiedź konkretnych wydarzeń z dziejów Kościoła katolickiego.
Omówienie naszego komentarza jako swego rodzaju podręcznika historii Kościoła byłoby niewąt-
pliwie pożyteczne, ale kwestia ta wykracza zdecydowanie poza zakres historii sztuki. Podobnie nale-
żałoby też postulować dokładniejsze zbadanie związków Aleksandra z ruchem joachimitów, a w szcze-
gólności zależność komentarza do Apokalipsy Aleksandra od komentarza do Apokalipsy Joachima z Fiore,
od którego Aleksander zaczerpnął ideę historycznego ujęcia Apokalipsy. I to zagadnienie wykracza
jednak poza ramy niniejszego artykułu.
I
ROLA RĘKOPISU WROCŁAWSKIEGO POŚRÓD ZACHOWANYCH KOPII KOMENTARZA
W chwili obecnej znane jest osiem rękopisów komentarza Aleksandra oraz dwa wypisy frag-
mentów5. Jest to ilość niewielka, zważywszy choćby fakt, że komentarz do Apokalipsy potępionego
za herezję Joachima z Fiore zachował się w trzynastu kopiach, nadto przetrwało jedenaście rękopisów
zawierających wypisy różnych fragmentów tego komentarza6.
Nie ilustrowane egzemplarze komentarza Aleksandra
Spośród ośmiu rękopisów komentarza Aleksandra trzy stanowią egzemplarze nie ilustrowane.
Pierwszy z nich, przechowywany w Herzog-August Bibliothek w Wolfenbuttcl7, kopiuje tekst z r. 1235,
w redakcji z г. 12488. Wykonanie tej kopii datuje Wachtel na koniec XIII do początku XIV wieku9.
Drugi egzemplarz bez ilustracji, z Bibliothèque Communale w Châlons-sur-Marne10, wykonany w dru-
giej połowic XIV wieku, zawiera redakcję tekstu z r. 1244, która, zdaniem Wachtela, należy do grupy
ilustrowanych tekstów tego komentarza11. Trzeci wreszcie, z Herzog-August Bibliothek w Wolfen-
buttcl12, pisany w r. 1433, reprezentuje, według Wachtela, tę samą redakcję tekstu co pierwszy egzem-
plarz z Wolfcnbiittel13. Jest to charakterystyczna dla grupy nie ilustrowanych komentarzy Aleksandra
redakcja skrócona, pozbawiona glos i wywodząca się z powstałej w latach 1242—1244 redakcji tekstu
komentarzy ilustrowanych14.
Czwarty rękopis, z Biblioteki Watykańskiej15, datqwany przez Wachtela na lata przed 136916,
projektowany był jako egzemplarz ilustrowany, lecz wykonano tylko trzy pierwsze ilustracje17, pozo-
3 T. Silnicki, Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca XIV w., [w:] Historia Śląska, t. 2, z. 1, Kraków 1939, s. 166.
4 T. Mroczko, Ze studiów nad Apokalipsą wrocławską, [w:] Średniowiecze, Studia o kulturze, Warszawa 1961,
s. 104—105.
5 A. Wachtel, Einleitung, [w:] Alcxander Minorita, op. cit., s. XXI; F. Stegcmiiller, Repertorium bibłicum
Medii Ac fi, t. 2: Commentaria, Auctores A—G, Matriti 1950, s. 66, nr 115.
6 Stegemuller, op. cit., t. 3: Commentaria, Auctores H—M, Matriti 1951, s. 225, nr 4016; s. 226, nr 4017—4028.
7 Hs. August 4° 55.4.
8 Anno Domini MCCXXXV° est primo haec exposito super apocalypsim scripta — zawarte w Explicit rękopisu; Scripta
sunt haec anno Domini MCCXLVIIF — przy Ар. XX, 4. Por. Wachtel, op. cit., s. XX, XXV.
9 Wachtel, loc. cit.
10 Ms. 68.
11 Wachtel, op. cit., s. XIX, XX.
12 Hs. August 4° 30.9.1.
13 Wachtel, op. cit., s. XX.
14 Tenże, op. cit., s. XXX.
15 Lat. 3819.
16 Wachtel, op. cit., s. XVIII.
17 M. Huggler, Der Bilderkreis in den Handschriftcn der Alexander-Apokalypse, [w:] Antonianum, Ann. IX, Roma 1934,
Fasc. 1, s. 122. Są to następujące sceny: Chrystus między siedmioma kandelabrami (fol. 23); Kościół Efezu — biskup Tymo-
teusz (fol. 23 v°); Kościół Smyrny—■ biskup Polikarp (fol. 25), reprodukowane przez Hugglcra i pozbawione cech szcze-
gólnych i ważnych dla ikonografii cyklu.
TERESA MROCZKO
urzeczywistnić ją na Śląsku jako ideę wyższości biskupa nad księciem dzielnicowym"3. W tej sytuacji
sprowadzenie komentarza na Śląsk mogło mieć swoje uzasadnienie natury polityczno-historycznej4.
Poza problematyką artystyczną — z komentarzem Aleksandra łączy się cały szereg problemów
historycznych i teologicznych. Aleksander stosuje bowiem historyczną interpretację Apokalipsy i każde
jej proroctwo rozpatruje jako zapowiedź konkretnych wydarzeń z dziejów Kościoła katolickiego.
Omówienie naszego komentarza jako swego rodzaju podręcznika historii Kościoła byłoby niewąt-
pliwie pożyteczne, ale kwestia ta wykracza zdecydowanie poza zakres historii sztuki. Podobnie nale-
żałoby też postulować dokładniejsze zbadanie związków Aleksandra z ruchem joachimitów, a w szcze-
gólności zależność komentarza do Apokalipsy Aleksandra od komentarza do Apokalipsy Joachima z Fiore,
od którego Aleksander zaczerpnął ideę historycznego ujęcia Apokalipsy. I to zagadnienie wykracza
jednak poza ramy niniejszego artykułu.
I
ROLA RĘKOPISU WROCŁAWSKIEGO POŚRÓD ZACHOWANYCH KOPII KOMENTARZA
W chwili obecnej znane jest osiem rękopisów komentarza Aleksandra oraz dwa wypisy frag-
mentów5. Jest to ilość niewielka, zważywszy choćby fakt, że komentarz do Apokalipsy potępionego
za herezję Joachima z Fiore zachował się w trzynastu kopiach, nadto przetrwało jedenaście rękopisów
zawierających wypisy różnych fragmentów tego komentarza6.
Nie ilustrowane egzemplarze komentarza Aleksandra
Spośród ośmiu rękopisów komentarza Aleksandra trzy stanowią egzemplarze nie ilustrowane.
Pierwszy z nich, przechowywany w Herzog-August Bibliothek w Wolfenbuttcl7, kopiuje tekst z r. 1235,
w redakcji z г. 12488. Wykonanie tej kopii datuje Wachtel na koniec XIII do początku XIV wieku9.
Drugi egzemplarz bez ilustracji, z Bibliothèque Communale w Châlons-sur-Marne10, wykonany w dru-
giej połowic XIV wieku, zawiera redakcję tekstu z r. 1244, która, zdaniem Wachtela, należy do grupy
ilustrowanych tekstów tego komentarza11. Trzeci wreszcie, z Herzog-August Bibliothek w Wolfen-
buttcl12, pisany w r. 1433, reprezentuje, według Wachtela, tę samą redakcję tekstu co pierwszy egzem-
plarz z Wolfcnbiittel13. Jest to charakterystyczna dla grupy nie ilustrowanych komentarzy Aleksandra
redakcja skrócona, pozbawiona glos i wywodząca się z powstałej w latach 1242—1244 redakcji tekstu
komentarzy ilustrowanych14.
Czwarty rękopis, z Biblioteki Watykańskiej15, datqwany przez Wachtela na lata przed 136916,
projektowany był jako egzemplarz ilustrowany, lecz wykonano tylko trzy pierwsze ilustracje17, pozo-
3 T. Silnicki, Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca XIV w., [w:] Historia Śląska, t. 2, z. 1, Kraków 1939, s. 166.
4 T. Mroczko, Ze studiów nad Apokalipsą wrocławską, [w:] Średniowiecze, Studia o kulturze, Warszawa 1961,
s. 104—105.
5 A. Wachtel, Einleitung, [w:] Alcxander Minorita, op. cit., s. XXI; F. Stegcmiiller, Repertorium bibłicum
Medii Ac fi, t. 2: Commentaria, Auctores A—G, Matriti 1950, s. 66, nr 115.
6 Stegemuller, op. cit., t. 3: Commentaria, Auctores H—M, Matriti 1951, s. 225, nr 4016; s. 226, nr 4017—4028.
7 Hs. August 4° 55.4.
8 Anno Domini MCCXXXV° est primo haec exposito super apocalypsim scripta — zawarte w Explicit rękopisu; Scripta
sunt haec anno Domini MCCXLVIIF — przy Ар. XX, 4. Por. Wachtel, op. cit., s. XX, XXV.
9 Wachtel, loc. cit.
10 Ms. 68.
11 Wachtel, op. cit., s. XIX, XX.
12 Hs. August 4° 30.9.1.
13 Wachtel, op. cit., s. XX.
14 Tenże, op. cit., s. XXX.
15 Lat. 3819.
16 Wachtel, op. cit., s. XVIII.
17 M. Huggler, Der Bilderkreis in den Handschriftcn der Alexander-Apokalypse, [w:] Antonianum, Ann. IX, Roma 1934,
Fasc. 1, s. 122. Są to następujące sceny: Chrystus między siedmioma kandelabrami (fol. 23); Kościół Efezu — biskup Tymo-
teusz (fol. 23 v°); Kościół Smyrny—■ biskup Polikarp (fol. 25), reprodukowane przez Hugglcra i pozbawione cech szcze-
gólnych i ważnych dla ikonografii cyklu.