DOI Artikel:
Kowalski, Jacek: Architektoniczne fantazje Krystiana z Troyes: trzy zamki "Powieści o Graalu"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0046
ARCHITEKTONICZNE FANTAZJE KRYSTIANA Z TROYES: TRZY ZAMKI „POWIEŚCI O GRAALU"
41
mizował ze wszystkimi tezami Vauthier, lepiej będzie wprost zaproponować interpretację prostszą i na tle
starofrancuskiej literatury oczywistą67.
Nie jest pozbawiona racji sama intencja doszukiwania się w Zamku Cudów pewnej alegorii. Czy Kry-
stian na pewno miał na myśli alegorię - tego nigdy się nie dowiemy. Jednak wizyta w Zamku Cudów jest
oryginalna w szczegółach, a nie w samym pomyśle, który rzeczywiście sugeruje myślenie alegoryczne. Odwiecz-
ny motyw uwolnienia nieszczęśliwych istot przez herosa jest bowiem z samej natury symboliczny i alegorycz-
ny. Jego liczne warianty odnajdujemy w literaturze arturiańskiej (w tym we wcześniejszych powieściach
Krystiana). W późniejszej, co prawda, od Conte du Graal powieści prozą Poszukiwanie Świętego Graala,
słynącej z wyjątkowych komentarzy, tłumaczących senefiance każdego z opisywanych wydarzeń, Galahad
uwalnia dziewice więzione w zamku przez siedmiu złych rycerzy. Wkrótce potem pewien starzec w ten sposób
tłumaczy to zdarzenie68:
Par le chastel as Puceles doiz tu entendre enfer et par les
puceles les bones ames qui a tort i estoient enserrées devant
la Passion Jhesucrist; et par les set chevaliers doiz tu enten-
dre les set péchiez principaus qui lors regnoient ou monde, si
que de droit n 'i avoitpoint. Car si tost corne l'ame issoit dou
cors, quiex que ele fust, ou de preudome ou de mauves,
maintenant aloit en enfer et estoit iluec enserrée ausint corne
les puceles. Mes quant li Peres del ciel vit que ce qu 'il avoit
formé aloit si a mal, il envoia son filz en terre por délivrer
les bones puceles, ce sont les bones ames. Et tôt ausi corne
il envoia son filz qu'il avoit devant le comencement dou
monde, tout einsi envoia il Galaad corne son esleu chevalier
et son esleu serjant, por ce que il despoillast le chastel des
bones puceles, qui sont ausi pures et netes corne la flor dou
lis, qui onques ne sent la chalor dou tens.
Przez Zamek Dziewic masz rozumieć piekło, a przez dziewice
- dobre dusze, które były tam niesłusznie wiezione w czasie
przed Męką Pana Jezusa. Przez rycerzy winieneś rozumieć
siedem grzechów głównych, które wówczas królowały na świe-
cie, tak iż nic nie działo się zgodnie z prawem. Albowiem,
gdy dusza opuszczała ciało, jakąkolwiek by była, czy duszą
człowieka szlachetnego czy złego, zaraz szła do piekła, gdzie
więziono ją podobnie jak owe dziewice. Ale gdy Ojciec Nie-
bieski ujrzał, iż to co stworzył obróciło się ku złemu, zesłał
na ziemię swego Syna, aby wyzwolił dobre dziewice, to zna-
czy dobre dusze. A tak samo, jak zesłał swego Syna, którego
miał jeszcze przed początkiem świata, podobnie zesłał i Ga-
lahada, jako swego wybranego rycerza i wybranego żołnie-
rza, aby opróżnił zamek z dobrych dziewic, które są tak czy-
ste jak kwiat lilii nie dotknięty upałem.
67 Vauthier, op.cit. Autorka dowodzi, że opis Zamku Cudów jest syntezą dwu miniatur z Liber Scivias Hildegardy z Bin-
gen. W pierwszej wizji Hildegarda opisuje Boga tronującego na górze, w której znajduje się wielka ilość okien. Druga wizja
ukazuje także Boga, widocznego tylko w półpostaci. Hildegarda wyjaśnia, iż góra désignât fortitudinem et stabilitatem aeternitatis
regni dei. Vauthier twierdzi, że skała, na której stoi Zamek Cudów, oznacza to samo. Marmurowe ściany zamku odnosiłyby się do
Mojżeszowego Przybytku - Tabernaculum - i do budowli wzniesionych przez Salomona tudzież Dawida. Królowa o białych
włosach to, wg Vauthier, wcielenie Antiquus dierum, postaci Przedwiecznego z księgi Daniela, którego włosy są. jako wełna czysta
(Dan. VII, 9). Zamek przywoływałby też Niebieską Jerozolimę i Świątynię Mądrości z księgi Mądrości - wszystko to Vauthier
udowadnia konkretnymi cytatami. W sumie mielibyśmy tutaj przede wszystkim odniesienia do wizji Hildegardy, do licznych dziel
ówczesnych teologów i do popularnej symboliki liczb. Zamek Cudów byłby w efekcie symbolem Kościoła. Kościół oznaczał dla
ówczesnych teologów duszę, stworzoną przez biegłego rzemieślnika, czyli Boga. Tym Bogiem miałby być ów klerk-budowniczy,
wymieniony przez Krystiana. Powieść o Graalu mówiłaby zatem o wędrówce Gowena do jego własnej duszy. Gowen wstępuje tu
przecież do krainy umarłych, a wejście do Hadesu od czasów Orygenesa interpretowano jako wędrówkę w głąb samego siebie,
w celu samopoznania. Stąd wniosek, że szklane okna, kamienne pociski, bestie, panny, kolorowa posadzka - to elementy alego-
rycznego dyskursu odnoszącego się do duszy rycerza. Wielobarwne suknie panien oznaczają różnorodność jego cnót, a okna to
mens contemplativa. Jednocześnie różnobarwna posadzka to „chromatyczny symbol" Sprawiedliwości, Miłosierdzia i Nadziei
związanych z dniem Sądu, a jej poszczególne kolory oznaczają cnoty Boga; przezroczyste okna symbolizują Bożą obecność. Drzwi
z kości słoniowej i z hebanu to odniesienie do Tyru, którego nie uchroniły od upadku obwarowania z kości słoniowej i hebanu
(Ez. XXVII, 15). Dusza Gowena jest więc grzeszna niby Tyr, ale wrota są jednocześnie ozdobione złotem i szlachetnymi kamie-
niami, które oznaczają cnoty, zabezpieczające Gowena przed grzechem. Jego walka wewnątrz sali to oczywiście wg Vauthier mała
Psychomachia. Podobnej interpretacji nie powstydziłby się zapewne żaden średniowieczny egzegeta. Jest ona tak szczegółowa, że
już tym samym wykracza poza granice prawdopodobieństwa, tym bardziej, że wszystkie interpretowane elementy - okna, różno-
barwne kamienie, panny stojące w oknach, lśniącą posadzkę - odnajdujemy bez trudu w innych powieściach z epoki. Czyż zawsze
trzeba je interpretować podobnie, w ścisłym związku z ówczesną teologią? Na pewno nie można odmówić Powieści o Graalu
znaczenia alegorycznego, ale jego wyjaśnianie na sposób Vauthier jest tyleż szczegółowe co karkołomne i fałszywe. Jeśli zaś
chodzi o miniatury przedstawiające wizję Hildegardy, istotnie popularne w owych czasach, wyobrażają one - przypomnijmy - nie
zamek, lecz górę (zob. Vauthier, Le lit..., fig. 2). Wystarczy zajrzeć do słownika ikonograficznego François Garnier (Le langage
de l'image au Moyen Age, t. П: Grammaire des gestes, Paris 1989, s. 195-198, fig. 135, 136), aby zobaczyć, jak powszechne było
w sztuce tego czasu o wiele bardziej przystające do opisu Zamku Cudów alegoryczne wyobrażenie budynku o ścianach wypełnio-
nych oknami, w których ukazywano ludzkie półpostaci. W Liber Scivias Hildegardy występowała co prawda jaśniejąca Wieża
Kościoła, wyobrażana jako wieża-zamek (zob. Murawska, op.cit., s. 82-83) i to raczej do niej można by przyrównać opis Zamku
Cudów, ale znacznie bliższe wydają się analogie z visiones, przytaczane przeze mnie poniżej.
68 Wg La queste del Saint Graal. Roman du Х11Г siècle publié par A.Pauphilet, Paris 1984, s. 55.
41
mizował ze wszystkimi tezami Vauthier, lepiej będzie wprost zaproponować interpretację prostszą i na tle
starofrancuskiej literatury oczywistą67.
Nie jest pozbawiona racji sama intencja doszukiwania się w Zamku Cudów pewnej alegorii. Czy Kry-
stian na pewno miał na myśli alegorię - tego nigdy się nie dowiemy. Jednak wizyta w Zamku Cudów jest
oryginalna w szczegółach, a nie w samym pomyśle, który rzeczywiście sugeruje myślenie alegoryczne. Odwiecz-
ny motyw uwolnienia nieszczęśliwych istot przez herosa jest bowiem z samej natury symboliczny i alegorycz-
ny. Jego liczne warianty odnajdujemy w literaturze arturiańskiej (w tym we wcześniejszych powieściach
Krystiana). W późniejszej, co prawda, od Conte du Graal powieści prozą Poszukiwanie Świętego Graala,
słynącej z wyjątkowych komentarzy, tłumaczących senefiance każdego z opisywanych wydarzeń, Galahad
uwalnia dziewice więzione w zamku przez siedmiu złych rycerzy. Wkrótce potem pewien starzec w ten sposób
tłumaczy to zdarzenie68:
Par le chastel as Puceles doiz tu entendre enfer et par les
puceles les bones ames qui a tort i estoient enserrées devant
la Passion Jhesucrist; et par les set chevaliers doiz tu enten-
dre les set péchiez principaus qui lors regnoient ou monde, si
que de droit n 'i avoitpoint. Car si tost corne l'ame issoit dou
cors, quiex que ele fust, ou de preudome ou de mauves,
maintenant aloit en enfer et estoit iluec enserrée ausint corne
les puceles. Mes quant li Peres del ciel vit que ce qu 'il avoit
formé aloit si a mal, il envoia son filz en terre por délivrer
les bones puceles, ce sont les bones ames. Et tôt ausi corne
il envoia son filz qu'il avoit devant le comencement dou
monde, tout einsi envoia il Galaad corne son esleu chevalier
et son esleu serjant, por ce que il despoillast le chastel des
bones puceles, qui sont ausi pures et netes corne la flor dou
lis, qui onques ne sent la chalor dou tens.
Przez Zamek Dziewic masz rozumieć piekło, a przez dziewice
- dobre dusze, które były tam niesłusznie wiezione w czasie
przed Męką Pana Jezusa. Przez rycerzy winieneś rozumieć
siedem grzechów głównych, które wówczas królowały na świe-
cie, tak iż nic nie działo się zgodnie z prawem. Albowiem,
gdy dusza opuszczała ciało, jakąkolwiek by była, czy duszą
człowieka szlachetnego czy złego, zaraz szła do piekła, gdzie
więziono ją podobnie jak owe dziewice. Ale gdy Ojciec Nie-
bieski ujrzał, iż to co stworzył obróciło się ku złemu, zesłał
na ziemię swego Syna, aby wyzwolił dobre dziewice, to zna-
czy dobre dusze. A tak samo, jak zesłał swego Syna, którego
miał jeszcze przed początkiem świata, podobnie zesłał i Ga-
lahada, jako swego wybranego rycerza i wybranego żołnie-
rza, aby opróżnił zamek z dobrych dziewic, które są tak czy-
ste jak kwiat lilii nie dotknięty upałem.
67 Vauthier, op.cit. Autorka dowodzi, że opis Zamku Cudów jest syntezą dwu miniatur z Liber Scivias Hildegardy z Bin-
gen. W pierwszej wizji Hildegarda opisuje Boga tronującego na górze, w której znajduje się wielka ilość okien. Druga wizja
ukazuje także Boga, widocznego tylko w półpostaci. Hildegarda wyjaśnia, iż góra désignât fortitudinem et stabilitatem aeternitatis
regni dei. Vauthier twierdzi, że skała, na której stoi Zamek Cudów, oznacza to samo. Marmurowe ściany zamku odnosiłyby się do
Mojżeszowego Przybytku - Tabernaculum - i do budowli wzniesionych przez Salomona tudzież Dawida. Królowa o białych
włosach to, wg Vauthier, wcielenie Antiquus dierum, postaci Przedwiecznego z księgi Daniela, którego włosy są. jako wełna czysta
(Dan. VII, 9). Zamek przywoływałby też Niebieską Jerozolimę i Świątynię Mądrości z księgi Mądrości - wszystko to Vauthier
udowadnia konkretnymi cytatami. W sumie mielibyśmy tutaj przede wszystkim odniesienia do wizji Hildegardy, do licznych dziel
ówczesnych teologów i do popularnej symboliki liczb. Zamek Cudów byłby w efekcie symbolem Kościoła. Kościół oznaczał dla
ówczesnych teologów duszę, stworzoną przez biegłego rzemieślnika, czyli Boga. Tym Bogiem miałby być ów klerk-budowniczy,
wymieniony przez Krystiana. Powieść o Graalu mówiłaby zatem o wędrówce Gowena do jego własnej duszy. Gowen wstępuje tu
przecież do krainy umarłych, a wejście do Hadesu od czasów Orygenesa interpretowano jako wędrówkę w głąb samego siebie,
w celu samopoznania. Stąd wniosek, że szklane okna, kamienne pociski, bestie, panny, kolorowa posadzka - to elementy alego-
rycznego dyskursu odnoszącego się do duszy rycerza. Wielobarwne suknie panien oznaczają różnorodność jego cnót, a okna to
mens contemplativa. Jednocześnie różnobarwna posadzka to „chromatyczny symbol" Sprawiedliwości, Miłosierdzia i Nadziei
związanych z dniem Sądu, a jej poszczególne kolory oznaczają cnoty Boga; przezroczyste okna symbolizują Bożą obecność. Drzwi
z kości słoniowej i z hebanu to odniesienie do Tyru, którego nie uchroniły od upadku obwarowania z kości słoniowej i hebanu
(Ez. XXVII, 15). Dusza Gowena jest więc grzeszna niby Tyr, ale wrota są jednocześnie ozdobione złotem i szlachetnymi kamie-
niami, które oznaczają cnoty, zabezpieczające Gowena przed grzechem. Jego walka wewnątrz sali to oczywiście wg Vauthier mała
Psychomachia. Podobnej interpretacji nie powstydziłby się zapewne żaden średniowieczny egzegeta. Jest ona tak szczegółowa, że
już tym samym wykracza poza granice prawdopodobieństwa, tym bardziej, że wszystkie interpretowane elementy - okna, różno-
barwne kamienie, panny stojące w oknach, lśniącą posadzkę - odnajdujemy bez trudu w innych powieściach z epoki. Czyż zawsze
trzeba je interpretować podobnie, w ścisłym związku z ówczesną teologią? Na pewno nie można odmówić Powieści o Graalu
znaczenia alegorycznego, ale jego wyjaśnianie na sposób Vauthier jest tyleż szczegółowe co karkołomne i fałszywe. Jeśli zaś
chodzi o miniatury przedstawiające wizję Hildegardy, istotnie popularne w owych czasach, wyobrażają one - przypomnijmy - nie
zamek, lecz górę (zob. Vauthier, Le lit..., fig. 2). Wystarczy zajrzeć do słownika ikonograficznego François Garnier (Le langage
de l'image au Moyen Age, t. П: Grammaire des gestes, Paris 1989, s. 195-198, fig. 135, 136), aby zobaczyć, jak powszechne było
w sztuce tego czasu o wiele bardziej przystające do opisu Zamku Cudów alegoryczne wyobrażenie budynku o ścianach wypełnio-
nych oknami, w których ukazywano ludzkie półpostaci. W Liber Scivias Hildegardy występowała co prawda jaśniejąca Wieża
Kościoła, wyobrażana jako wieża-zamek (zob. Murawska, op.cit., s. 82-83) i to raczej do niej można by przyrównać opis Zamku
Cudów, ale znacznie bliższe wydają się analogie z visiones, przytaczane przeze mnie poniżej.
68 Wg La queste del Saint Graal. Roman du Х11Г siècle publié par A.Pauphilet, Paris 1984, s. 55.