DOI Artikel:
Miziołek, Jerzy: 'Sąd Salomona, Legenda o zmarłym królu' i 'Historia Tuzji': trzy obrazy Alvise Donatiego z początku XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0025
SĄD SALOMONA, LEGENDA O ZMARŁYM KRÓLU I HISTORIA TUZJI: TRZY OBRAZY ALVISE DON ATI EGO Z POCZĄTKU XVI WIEKU 19
mowa niżej, pojawi się także w XVI-wiecznym cyklu malowideł z naszą legendą, zdobiącym wyroby z majoli-
ki w Faenzy.
Z kolei na reliefach stall katedry w Kolonii z około 1340 roku odnajdujemy tylko wyobrażenia obydwu
sądów - biblijnego i legendarnego69. Wydaje się nie ulegać wątpliwości, iż za każdym razem sędzią jest
Salomon, ma bowiem koronę na głowie, w ręku dzierży berło i odziany jest w identyczne szaty Nieszczęsny
ojciec - cel strzał bastardów - spowity jest, jak na francuskich miniaturach, w całun i przypomina nieco
egipską mumię.
Najwcześniejsze włoskie przedstawienia legendy powstały tuż po połowie XIV wieku i są zestawione
z biblijnym Sądem Salomona. Należy do nich nie znany Stechowowi grzebień z kości słoniowej przechowy-
wany w prywatnej kolekcji w Lucernie; jedną jego stronę ozdabia sąd biblijny, drugą zaś ów legendarny
(il. 10)70. Na reliefie z legendą umieszczony pomiędzy konarami niskiego drzewa martwy ojciec, trafiony już
jedną strzałą, staje się celem drugiego łucznika-bastarda, podczas gdy prawdziwy syn, odrzuciwszy swój łuk
i złożywszy ręce jak do modlitwy, zwraca swe oblicze ku stojącemu obok królowi rozmawiającemu z jednym
ze sług.
Kolejne zachowane wyobrażenia tematu pojawiły się w drugiej połowie następnego stulecia. Są wśród
nich: miedzioryt florentyńczyka Baccia Baldiniego (il. Il)71, miniatura weneckiego anonima zwanego Mi-
strzem Puttów zdobiąca tzw. Biblię Italica (il. 12)72 i, najbardziej interesująca z nich, spalliera (nie front
cassone, jak się powszechnie przyjmuje) bolończyka Marca Zoppo73.
Rycina Baldiniego umieszcza wydarzenie w sercu miasta, zapewne Jerozolimy, z dominującą w tle ro-
tundą (będącą prawdopodobnie nawiązaniem do Grobu Chrystusa). Salomon zasiada na tronie po lewej stro-
nie sceny w otoczeniu swojej gwardii, podczas gdy naprzeciwko niego zwisa z muru na linach nieboszczyk
z dwiema strzałami w piersi. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa prawdziwym synem jest młodzieniec
z łukiem w ręku ukazany na pierwszym planie. Mistrz Puttów przeniósł legendę w realia weneckiej terrafer-
ma. Salomon jest młodzieńcem, jak w wersji Sercambiego. Także w tym przypadku przerażające zawody już
się zakończyły - przed stojącym młodym monarchą klęczy najmłodszy syn nieszczęsnego ojca, zawieszonego
na drzewie po prawej stronie.
Spalliera Marca Zoppo, datowana na początek siódmej dekady XV wieku, zachowała się do dziś w dwóch
niemal tej samej wielkości fragmentach. Jej lewa część znajduje się w County Muséum w Los Angeles (il. 13a),
prawa zaś (il. 13b) w prywatnej kolekcji we Florencji. To znakomicie zachowane (choć w barbarzyński
sposób przepołowione) malowidło ukazuje monarchę, z berłem w lewym ręku oraz koroną na głowie, siedzą-
cego z lewej strony w asyście swoich dworzan i obserwującego trzech łuczników. Jeden z nich, stojący naj-
bliżej sędziego i do niego się zwracający, porzucił swoją broń, drugi stoi z łukiem w lewym ręku, podczas gdy
trzeci mierzy w niemal nagie, przywiązane do słupa ciało nieboszczyka74. Oprócz dworzan otaczających
B. von Tieschowitz, Das Chorgestuhl des Kôlner Dômes, Berlin-Leipzig 1930, il. 18 i 19 do tekstu na s. 10.
70 Grosse Kunst des Mittelalters aus Privatbesitz, Ausstellung 23. April bis 6. Juni 1960, Schniitgen Muséum, Kôln 1960,
nr 31, il. 24. Drugi, nieco późniejszy i słabszy artystycznie grzebień włoski ze scenami obydwu sądów przechowywany w Bayeri-
sches Nationalmuseum w Monachium reprodukuje S t echo w, 1942, op. cit., il. 4.
71 J. G. Phillips, Early Florentine Designers and Engravers, Cambridge Mass., 1955, il. na s. 99 do tekstu na s. 67
(miedzioryt w British Muséum).
72 L. Armstrong, Renaissance Miniature Painters and Classical Imagery. The Master of the Putti and his Venetian Work-
shop, London 1981, s. 106-107, il. 19; The Painted Page. Italian Renaissance Book Illumination: 1450-1550, ed. by J. J. G. Ale-
xander, Munich-New York 1994, nr 81, s. 166-169, il. na s. 169; P. Fortini Brown, Venice and Antiquity. The Venetian Sensé
ofthe Past, New Haven-London 1996, il. 220, egzemplarz ten wydrukowany w Wenecji (Videlino de Spira) w 1471 r. znajduje
się w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku.
73 Stechow, 1955, op. cit., s. 55-56, il. 1. P. Conisbee, M. L. Levkoff, R. Rand, The Ahmanson Gifts. European
Masterpieces in the Collection of the Los Angeles County Muséum of Art, Los Angeles 1991, nr 20, s. 83-86; С aro s e 11 i, op. cit.,
nr 18, il. 22, s. 122-123. Ze źródeł pisanych, publikowanych i omawianych m.in. przez Armstrong, op. cit., s. 6-8, 331,
348-49) wynika, że malarz ten wykonał w latach 60. XV w. trzy pary cassoni. Jedna z tych par zamówiona przez pewną zamożną
mieszkankę Bolonii („zittadina di Bologna") miała kosztować aż 200 dukatów; jest zatem prawdopodobne, iż cassoni te posiadały
także spalliery [duże malowidła umieszczane ponad skrzyniami mniej więcej na wysokości pleców (spalle), zob.
E. Callmann, Spalliera, [w:] The McMillan Dictionary of Art, ed. J. Turner, t. 29, London 1986, s. 359-363]. Być może jedną
z nich była ta przywoływana w tym artykule. Dwie pary cassoni zamówiła u Marca Zoppo na ślub swego syna sama markiza
mantuańska Barbara z Brandenburgii.
74 Niektóre postacie ukazane na spallierze podobne są do figur w kilku studiach rysunkowych artysty przechowywanych
w British Muséum, zob. H. Chapman, Padua in the 1450s. Marco Zoppo and his Contemporaines, London 1998, passim.
mowa niżej, pojawi się także w XVI-wiecznym cyklu malowideł z naszą legendą, zdobiącym wyroby z majoli-
ki w Faenzy.
Z kolei na reliefach stall katedry w Kolonii z około 1340 roku odnajdujemy tylko wyobrażenia obydwu
sądów - biblijnego i legendarnego69. Wydaje się nie ulegać wątpliwości, iż za każdym razem sędzią jest
Salomon, ma bowiem koronę na głowie, w ręku dzierży berło i odziany jest w identyczne szaty Nieszczęsny
ojciec - cel strzał bastardów - spowity jest, jak na francuskich miniaturach, w całun i przypomina nieco
egipską mumię.
Najwcześniejsze włoskie przedstawienia legendy powstały tuż po połowie XIV wieku i są zestawione
z biblijnym Sądem Salomona. Należy do nich nie znany Stechowowi grzebień z kości słoniowej przechowy-
wany w prywatnej kolekcji w Lucernie; jedną jego stronę ozdabia sąd biblijny, drugą zaś ów legendarny
(il. 10)70. Na reliefie z legendą umieszczony pomiędzy konarami niskiego drzewa martwy ojciec, trafiony już
jedną strzałą, staje się celem drugiego łucznika-bastarda, podczas gdy prawdziwy syn, odrzuciwszy swój łuk
i złożywszy ręce jak do modlitwy, zwraca swe oblicze ku stojącemu obok królowi rozmawiającemu z jednym
ze sług.
Kolejne zachowane wyobrażenia tematu pojawiły się w drugiej połowie następnego stulecia. Są wśród
nich: miedzioryt florentyńczyka Baccia Baldiniego (il. Il)71, miniatura weneckiego anonima zwanego Mi-
strzem Puttów zdobiąca tzw. Biblię Italica (il. 12)72 i, najbardziej interesująca z nich, spalliera (nie front
cassone, jak się powszechnie przyjmuje) bolończyka Marca Zoppo73.
Rycina Baldiniego umieszcza wydarzenie w sercu miasta, zapewne Jerozolimy, z dominującą w tle ro-
tundą (będącą prawdopodobnie nawiązaniem do Grobu Chrystusa). Salomon zasiada na tronie po lewej stro-
nie sceny w otoczeniu swojej gwardii, podczas gdy naprzeciwko niego zwisa z muru na linach nieboszczyk
z dwiema strzałami w piersi. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa prawdziwym synem jest młodzieniec
z łukiem w ręku ukazany na pierwszym planie. Mistrz Puttów przeniósł legendę w realia weneckiej terrafer-
ma. Salomon jest młodzieńcem, jak w wersji Sercambiego. Także w tym przypadku przerażające zawody już
się zakończyły - przed stojącym młodym monarchą klęczy najmłodszy syn nieszczęsnego ojca, zawieszonego
na drzewie po prawej stronie.
Spalliera Marca Zoppo, datowana na początek siódmej dekady XV wieku, zachowała się do dziś w dwóch
niemal tej samej wielkości fragmentach. Jej lewa część znajduje się w County Muséum w Los Angeles (il. 13a),
prawa zaś (il. 13b) w prywatnej kolekcji we Florencji. To znakomicie zachowane (choć w barbarzyński
sposób przepołowione) malowidło ukazuje monarchę, z berłem w lewym ręku oraz koroną na głowie, siedzą-
cego z lewej strony w asyście swoich dworzan i obserwującego trzech łuczników. Jeden z nich, stojący naj-
bliżej sędziego i do niego się zwracający, porzucił swoją broń, drugi stoi z łukiem w lewym ręku, podczas gdy
trzeci mierzy w niemal nagie, przywiązane do słupa ciało nieboszczyka74. Oprócz dworzan otaczających
B. von Tieschowitz, Das Chorgestuhl des Kôlner Dômes, Berlin-Leipzig 1930, il. 18 i 19 do tekstu na s. 10.
70 Grosse Kunst des Mittelalters aus Privatbesitz, Ausstellung 23. April bis 6. Juni 1960, Schniitgen Muséum, Kôln 1960,
nr 31, il. 24. Drugi, nieco późniejszy i słabszy artystycznie grzebień włoski ze scenami obydwu sądów przechowywany w Bayeri-
sches Nationalmuseum w Monachium reprodukuje S t echo w, 1942, op. cit., il. 4.
71 J. G. Phillips, Early Florentine Designers and Engravers, Cambridge Mass., 1955, il. na s. 99 do tekstu na s. 67
(miedzioryt w British Muséum).
72 L. Armstrong, Renaissance Miniature Painters and Classical Imagery. The Master of the Putti and his Venetian Work-
shop, London 1981, s. 106-107, il. 19; The Painted Page. Italian Renaissance Book Illumination: 1450-1550, ed. by J. J. G. Ale-
xander, Munich-New York 1994, nr 81, s. 166-169, il. na s. 169; P. Fortini Brown, Venice and Antiquity. The Venetian Sensé
ofthe Past, New Haven-London 1996, il. 220, egzemplarz ten wydrukowany w Wenecji (Videlino de Spira) w 1471 r. znajduje
się w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku.
73 Stechow, 1955, op. cit., s. 55-56, il. 1. P. Conisbee, M. L. Levkoff, R. Rand, The Ahmanson Gifts. European
Masterpieces in the Collection of the Los Angeles County Muséum of Art, Los Angeles 1991, nr 20, s. 83-86; С aro s e 11 i, op. cit.,
nr 18, il. 22, s. 122-123. Ze źródeł pisanych, publikowanych i omawianych m.in. przez Armstrong, op. cit., s. 6-8, 331,
348-49) wynika, że malarz ten wykonał w latach 60. XV w. trzy pary cassoni. Jedna z tych par zamówiona przez pewną zamożną
mieszkankę Bolonii („zittadina di Bologna") miała kosztować aż 200 dukatów; jest zatem prawdopodobne, iż cassoni te posiadały
także spalliery [duże malowidła umieszczane ponad skrzyniami mniej więcej na wysokości pleców (spalle), zob.
E. Callmann, Spalliera, [w:] The McMillan Dictionary of Art, ed. J. Turner, t. 29, London 1986, s. 359-363]. Być może jedną
z nich była ta przywoływana w tym artykule. Dwie pary cassoni zamówiła u Marca Zoppo na ślub swego syna sama markiza
mantuańska Barbara z Brandenburgii.
74 Niektóre postacie ukazane na spallierze podobne są do figur w kilku studiach rysunkowych artysty przechowywanych
w British Muséum, zob. H. Chapman, Padua in the 1450s. Marco Zoppo and his Contemporaines, London 1998, passim.