Rocznik Historii Sztuki (24.1999)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXIV
Wydawnictwo Neriton, 1999

JERZY TEODORCZYK I ZDZISŁAW ŻYGULSKI JUN.

DWUGŁOS O BITWIE POD KIRCHOLMEM. HISTORIA I IKONOGRAFIA

WSTĘP

We Francji, w zamku Sassenage, koło Grenoble (il. 1) znajduje się mało znany obraz z XVII w. przed-
stawiający bitwę pod Kircholmem, stoczoną w dniu 27 września 1605 r. pomiędzy wojskiem Rzeczypospolitej,
dowodzonym przez hetmana polnego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza (il. 2), a wojskiem szwedzkim
Karola Sudermańskiego, rywala króla Zygmunta III do tronu Szwecji (il. 3). Bitwa zakończyła się zwycię-
stwem Chodkiewicza i została rozsławiona jako niebywały wyczyn militarny, gdyż stosunek sił był drama-
tycznie niekorzystny dla strony polskiej: 3700 przeciwko 11 000 żołnierzy. Klęska Szwedów była całkowita,
poległo ich ponad 8000, reszta uciekła w popłochu, a sam Karol Sudermański omal nie zginął. Bitwa rychło
doczekała się zapisu w sztuce. Sam hetman dostarczył materiałów do wykonania ryciny w Rzymie przez
Antonia Tempestę, podług rysunku Jacopa Laura.

Losy zmagań dynastycznych i walk o dominację nad Bałtykiem, rozgrywanych przez długi czas w Inflan-
tach, potoczyły się dla Rzeczypospolitej niepomyślnie, wezbrane szwedzkim „potopem" i przeciągnięte na
wiek XVIII wyprawą wojenną króla Karola XII. Niemniej pamięć o Kircholmie trwała nadal, wykorzystywana
do celów patriotycznych, by ponownie rozkwitnąć w XIX i XX w., w dobie bojów polskich o niepodległość.
Nabrała wtedy cech legendy i jako taka mijała się z prawdą historyczną. Obraz z Sassenage, znacznie różnią-
cy się od późniejszych przedstawień tej bitwy, zasługuje na równie szczegółową analizę, jak ta, która została
dokonana na tych łamach w 1981 г., w odniesieniu do obrazu Bitwa pod Orszą, arcydzieła batalistyki z wieku
XVI, znajdującego się w warszawskim Muzeum Narodowym1. Około roku 1970 pewien fotograf z Grenoble
przysłał czarno-białe zdjęcie obrazu z Sassenage do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, gdzie kustosz
działu historycznego, Jerzy Teodorczyk, rozpoznał temat ikonograficzny i niebawem przygotował artykuł
o bitwie kircholmskiej (nie opublikowany). Kilka fragmentów obrazu reprodukował Ryszard Brzeziński w swym
opracowaniu o dawnym wojsku polskim, wydrukowanym w 1987 r. w Londynie2. Barwne ilustracje obrazu,
bez rozeznania autorstwa, znalazły się z kolei w książce Z. Żygulskiego jun. Sławne bitwy w sztuce, wydanej
w roku 19963. W roku następnym odbyły się w Krakowie uroczystości 40-lecia Stowarzyszenia Miłośników
Dawnej Broni i Barwy i z tej okazji Muzeum Narodowe w Krakowie, wspólnie z Muzeum Narodowym
w Kielcach urządziło wystawę Sławne bitwy oręża polskiego, na którą udało się sprowadzić do Krakowa
obraz z Sassenage, głównie dzięki życzliwości i zainteresowaniu kustosza tamtejszych zbiorów, pana Jeana-
Jacques'a Eleoueta. On sam na temat obrazu miał wiadomości bardzo skąpe. Zagadkowe pozostawało zwłaszcza

1 Z. Ży gul ski jun., „Bitwa pod Orszą". Struktura obrazu, „Rocznik Historii Sztuki", t. 12, 1981, s. 85 132. Wcześniejsza
publikacja zagraniczna: tenże, The Battle of Orsha, [w:] Art, Arms and Armour. An International Anthology, wyd R. Helci,
Chiasso 1979-1980, s. 108 143.

R. Brzeziński, Polish Armies 1569 1696 (I), wyd. Osprey Men-at-Arms Séries, London 1987.

3 Z. Żygulski jun., Sławne bitwy w sztuce, Warszawa 1996, il. 101 105.