Rocznik Historii Sztuki (24.1999)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXIV
Wydawnictwo Neriton, 1999

JERZY ILKOSZ

HALA STULECIA WE WROCŁAWIU - DZIEŁO МАХА BERGA*

WPROWADZENIE

W pierwszej dekadzie obecnego stulecia pojawiły się w kulturze europejskiej nowe idee artystyczne,
które i dziś mają wpływ na sztuki plastyczne i architekturę. Nie do przecenienia są manifestacje związane ze
słynnym Salonem Jesiennym 1905 r. w Paryżu, kiedy to artyści skupieni wokół Henri Matisse'a wystawili
swoje „dzikie" obrazy. Podobne w duchu wystąpienia, inspirowane przez artystów skupionych wokół Wassilya
Kandinsky'ego, miały miejsce w Monachium oraz w Dreźnie, za sprawą malarzy ugrupowania „Die Brucke".
W roku 1907 Pablo Picasso ukazał nowe horyzonty, wystawiając Panny z Awinionu. Dwa lata później Marinetti
wydał w Mediolanie manifest futurystyczny. Wkrótce potem Piet Mondrian namalował abstrakcyjne obrazy,
a w latach 1913 i 1915 dadaista Marcel Duchamp pokazał, słynne do dziś, koło roweru i pisuar.

Architektura pierwszego dziesięciolecia XX wieku z powodu utylitarnego charakteru tej dziedziny twór-
czości nie wydała w tym samym czasie tak spektakularnych przykładów nowej myśli artystycznej. Budownictwo
z zasady abstrakcyjne, w przeciwieństwie do sztuk plastycznych, które zrewolucjonizowały wówczas tradycję
mimetycznego odbicia rzeczywistości, związane było ściśle z funkcja^ jaką miało pełnić dla użytkownika.

Wrocławski architekt Max Berg, twórca Hali Stulecia, budowli, która według wielu historyków archi-
tektury była kamieniem milowym w historii żelazobetonu i architektury modernistycznej, napisał: „Architek-
tura, jak każda dziedzina sztuki, jest kształtowaniem materiału podług idei i odczuwania rzeczywistości.
Podczas gdy tzw. sztuki czyste mogą kształtować materię bezpośrednio, uwzględniając tylko jej właściwości
techniczne, to w architekturze, podobnie jak w sztukach użytkowych, istnieje druga zależność - realizująca
cel przyziemny - potrzeba stworzenia domostwa dla człowieka. Pod pojęciem domostwa rozumieć należy
przestrzenie służące nie tylko do zamieszkania, ale również do pracy, kultu i innych potrzeb. Cała natura
buduje swoje domy. Architektura to takie kształtowanie przestrzeni, które w jej formowaniu ponad funkcję
wynosi pierwiastek duchowy, poruszający odbiorcę"1. Dokonująca się w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku
rewolucja w architekturze nie była tak efektowna i łatwo rozpoznawalna, jak na przykład w malarstwie.
Architekci częściej zwracali się ku modelom dawnych epok, przy czym szczególnie wyraźnie nawiązywali do
budownictwa antycznego.

* Rozprawa została zrecenzowana w redakcji „Rocznika Historii Sztuki" przez Prof. dr hab. Zofię Ostrowską-Kębłowską.
Zostały uwzględnione jej bardzo wnikliwe i cenne uwagi dotyczące interpretacji budowli kopułowej, znaczeń symbolicznych, roli
architektów XIX wieku, sytuacji artystycznej Wrocławia. Chciałbym ponadto bardzo serdecznie podziękować Recenzentce za
możliwość przedyskutowania wielu wątpliwości dotyczących tekstu oraz za jego stylistyczną korektę. Na ostateczny kształbrozpra-
wy duży wpływ miały uwagi i korekty dokonane przez Prof. dr hab. Andrzeja Grzybkowskiego, któremu bardzo gorąco dziękuję
za życzliwość. Autor dziękuje Fritz Thyssen Stiftung za finansową pomoc w zebraniu materiałów do rozprawy

1 M. Berg, Etwas vom Wesen der Architektur, [w:] Eroffnung Almanach Herausgegeben im Auftrage des Kunstlerbundes
Schłesien zur Erôffnung seines Ausstellungshauses, Breslau 1922.