DOI article:
Kaleciński, Marcin: Oblicza historyzmu w malarstwie Rzymu i Bolonii w latach około 1580 - 1615
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0084
78
MARCIN KALWIŃSKI
25. Fragmenty fresków w Sancta Sanctorum w Rzymie, fot. według Zeri, Pittura e Controriforme...
Zanim rozważymy koncepcje sformułowane przez Zeriego i Pinellego należy wskazać istotny, teoretycz-
ny punkt odniesienia dla omawianej tendencji.
Specyfika religijnego malarstwa Pulzona, w szerszym spektrum bifrontismo artystów mu współcze-
snych, szczególnie Federica Zuccariego, skłania do postawienia tezy, iż w końcu XVI w., w malarstwie
rzymskim doszło do krótkotrwałego, jak się później okazało, oddzielenia języka malarstwa religijnego od
świeckiego, wykształcenia odrębnego języka form spełniającego wymogi religijnego decorum. Tę selekcję, co
znamienne, poprzedziła teoretyczna specyfikacja sztuki świeckiej i religijnej. W traktacie Gilia da Fabriano
po raz pierwszy pojawiała się waloryzacja dzieła malarskiego jedynie na podstawie kryterium dewocyjności,
a Gabriele Paleotti osobno omawia immagini sacre i immagini profane.
Modus historyzujący111, bo tym określeniem należy zastąpić faccia divota Zeriego, stosowany świadomie
przez Pulzone i Zuccariego przywołuje archaiczne formy, by ilustrować określone treści. Freski Zuccariego
z życia św. Jacka w S. Sabina wpisują się w artystyczny kontekst wczesnochrześcijańskiej, surowej bazyliki
i sąsiadują ze średniowiecznymi malowidłami. Temat narracyjnego cyklu, sceny z życia świeżo kanonizowanego
dominikanina, żyjącego w XIII w., dodatkowo sugerują zastosowanie form uproszczonych, zrygoryzowanych.
Za inny tego rodzaju przykład stosowania modusu historyzującego w funkcji adaptacyjnej i apologetycznej
posłużyć mogą freski w kaplicy Sancta Sanctorum (il. 25).
Seria fresków z całopostaciowymi przedstawieniami świętych w loggiach, poniżej malowideł i mozaik
dwunastowiecznych, powstała za pontyfikatu Sykstusa V (w latach 1588-1590) i związana była z szeroko
zakrojonymi pracami przy kaplicy Sancta Sanctorum i Scala Santa. Wśród głównych autorów malowideł
wymienia się m. in. Girolama Nanniego, Venturę Salimbeniego, Andreę Lilio, Parisa Nogariego i Baldassarra
Crocego112. Istnieje hipoteza, iż zastąpiły one na tym miejscu wcześniejsze, średniowieczne malowidła; wskazują na
to wyniki konserwacji, dowodzące obecności starszego tynku pod obecnym, jak i wiele archaicznych elemen-
tów w szesnastowiecznych malowidłach (w tym program ikonograficzny o wczesnośredniowiecznej wymowie
dewocyjnej), co mogłoby świadczyć, że w jakiś sposób korespondują one ze średniowiecznymi freskami.
Zalecana przez potrydenckich teoretyków sztuki prostota obrazowania przeciwstawiona manierystycznej
wirtuozerii, połączona z tendencjami rekonstrukcyjno-adaptacyjnymi sztuki czasów Sykstusa V, wpłynęły
111 Używam terminu „modus" w znaczeniu, jakie nadał mu, rekapitulując dotychczasowe jego zastosowania, Jan Białostocki:
„pojęcie modus [...] pozwala na określenie rozmaitych sposobów wypowiadania się jednego artysty lub jednego kręgu artystycz-
nego w tym samym czasie, lecz dla różnych celów. [...] W okresie, gdy świadomość stylistyczna stała się wystarczająco wysoka,
formy stylistyczne stylów dawnych stawały się niekiedy specyficznym środkiem artystycznym - modus"; zob. J. Białostocki,
Styl i modus w sztukach plastycznych, „Estetyka", R. 2, 1961, s. 147-160.
112 P. Tosi ni, La loggia dci Santi del Sancta Sanctorum: un episodo di pittura sistina, [w:] Sancta Sanctorum, Milano
b.d.w., s. 202-222.
MARCIN KALWIŃSKI
25. Fragmenty fresków w Sancta Sanctorum w Rzymie, fot. według Zeri, Pittura e Controriforme...
Zanim rozważymy koncepcje sformułowane przez Zeriego i Pinellego należy wskazać istotny, teoretycz-
ny punkt odniesienia dla omawianej tendencji.
Specyfika religijnego malarstwa Pulzona, w szerszym spektrum bifrontismo artystów mu współcze-
snych, szczególnie Federica Zuccariego, skłania do postawienia tezy, iż w końcu XVI w., w malarstwie
rzymskim doszło do krótkotrwałego, jak się później okazało, oddzielenia języka malarstwa religijnego od
świeckiego, wykształcenia odrębnego języka form spełniającego wymogi religijnego decorum. Tę selekcję, co
znamienne, poprzedziła teoretyczna specyfikacja sztuki świeckiej i religijnej. W traktacie Gilia da Fabriano
po raz pierwszy pojawiała się waloryzacja dzieła malarskiego jedynie na podstawie kryterium dewocyjności,
a Gabriele Paleotti osobno omawia immagini sacre i immagini profane.
Modus historyzujący111, bo tym określeniem należy zastąpić faccia divota Zeriego, stosowany świadomie
przez Pulzone i Zuccariego przywołuje archaiczne formy, by ilustrować określone treści. Freski Zuccariego
z życia św. Jacka w S. Sabina wpisują się w artystyczny kontekst wczesnochrześcijańskiej, surowej bazyliki
i sąsiadują ze średniowiecznymi malowidłami. Temat narracyjnego cyklu, sceny z życia świeżo kanonizowanego
dominikanina, żyjącego w XIII w., dodatkowo sugerują zastosowanie form uproszczonych, zrygoryzowanych.
Za inny tego rodzaju przykład stosowania modusu historyzującego w funkcji adaptacyjnej i apologetycznej
posłużyć mogą freski w kaplicy Sancta Sanctorum (il. 25).
Seria fresków z całopostaciowymi przedstawieniami świętych w loggiach, poniżej malowideł i mozaik
dwunastowiecznych, powstała za pontyfikatu Sykstusa V (w latach 1588-1590) i związana była z szeroko
zakrojonymi pracami przy kaplicy Sancta Sanctorum i Scala Santa. Wśród głównych autorów malowideł
wymienia się m. in. Girolama Nanniego, Venturę Salimbeniego, Andreę Lilio, Parisa Nogariego i Baldassarra
Crocego112. Istnieje hipoteza, iż zastąpiły one na tym miejscu wcześniejsze, średniowieczne malowidła; wskazują na
to wyniki konserwacji, dowodzące obecności starszego tynku pod obecnym, jak i wiele archaicznych elemen-
tów w szesnastowiecznych malowidłach (w tym program ikonograficzny o wczesnośredniowiecznej wymowie
dewocyjnej), co mogłoby świadczyć, że w jakiś sposób korespondują one ze średniowiecznymi freskami.
Zalecana przez potrydenckich teoretyków sztuki prostota obrazowania przeciwstawiona manierystycznej
wirtuozerii, połączona z tendencjami rekonstrukcyjno-adaptacyjnymi sztuki czasów Sykstusa V, wpłynęły
111 Używam terminu „modus" w znaczeniu, jakie nadał mu, rekapitulując dotychczasowe jego zastosowania, Jan Białostocki:
„pojęcie modus [...] pozwala na określenie rozmaitych sposobów wypowiadania się jednego artysty lub jednego kręgu artystycz-
nego w tym samym czasie, lecz dla różnych celów. [...] W okresie, gdy świadomość stylistyczna stała się wystarczająco wysoka,
formy stylistyczne stylów dawnych stawały się niekiedy specyficznym środkiem artystycznym - modus"; zob. J. Białostocki,
Styl i modus w sztukach plastycznych, „Estetyka", R. 2, 1961, s. 147-160.
112 P. Tosi ni, La loggia dci Santi del Sancta Sanctorum: un episodo di pittura sistina, [w:] Sancta Sanctorum, Milano
b.d.w., s. 202-222.