DOI article:
Ilkosz, Jerzy: Hala Stulecia we Wrocławiu: dzieło Maxa Berga
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0169
HALA STULECIA WL WROCŁAWIU DZIRŁO МАХА BKRGA
163
kole czteroliścia. Podpory te mają zarys zbliżony do trapezu. Na obrysie apsyd rozmieszczono sześć podpór
łuków odporowych. Długość wnętrza kopułowego u podstawy, licząc od podpór łuków odporowych przeciw-
ległych apsyd, wynosi 95 metrów, a odległość od wschodniego do zachodniego wejścia - około 152 m.
Analiza rzutu skłania do wniosku, że architekt zastosował moduł, którym w przybliżeniu jest średnica
podstawy kopuły (wewnętrzne koło czteroliścia). Wielkość ta stanowiła podstawę, od której zostały wyliczone
i wykreślone pozostałe miary budowli. Geometrycznie zostały one wyznaczone przez konstrukcję trójkątów
równobocznych opisanych na okręgu będącym podstawą kopuły, tworzących układ sześcioramiennych gwiazd.
Elementy rzutu powstałe z tak kształtowanego zarysu oraz ich wzajemne proporcje zbliżają się do „złotego
podziału".
Analogiczną koncepcję projektu daje się zauważyć, analizując konstrukcję budowli. Modułem jest tu
również średnica koła będącego podstawą kopuły i zarazem bokiem trójkąta równobocznego, znajdującego
swą wielokrotność w formie sześcioramiennej gwiazdy.
Hala została podzielona na dwie zasadnicze części: podstawę dźwigającą i zasadniczą kopułę. Są one
konstrukcyjnie niezależne od siebie - samonośne. Podstawa składa się z systemu czterech głównych podpór,
tworzących cztery wielkie arkady apsyd o rozpiętości 41 m i wysokości 16,7 m, na których bezpośrednio
ukształtowany został podzielony ze względów statycznych pierścień zamykający podstawę budowli. Na nim
spoczywa żebrowa kopuła o lekko spłaszczonej czaszy składająca się z 32 półwięzarów opartych u dołu na
„rozciąganym pierścieniu o średnicy 65 m, a u góry związanych w ściskanym pierścieniu o średnicy 14,4 m"116.
Na trzech poziomach żebra są połączone stabilizującymi obręczami, chroniącymi przed skręceniem i jedno-
cześnie wyznaczającymi poziom strefy okien. Między obręczami spinającymi żebra kopuły usytuowano czte-
ry, schodkowo zwężające się ku górze, przeszklone ściany strefy okien, zamknięte stropem. Taki układ po-
zwolił na podwójne, boczne i górne, oświetlenie wnętrza. Podobny system okien zastosowano nad przyporami
apsyd. Kopuła została zwieńczona latarnią, zbudowaną z czterech sztywnych konstrukcyjnych ram, w formie
małej przeszklonej kopuły w stalowej oprawie, którą oświetlono bocznie niewidocznymi od strony wnętrza
oknami oraz od góry olbrzymimi luksferami dachowymi. Obie części budowli, kopuła i podstawa są połączo-
ne ze sobą systemem 32 mosiężnych łożysk. Wielkie filary konstrukcyjnie stanowią zredukowane w swym
charakterze pendentywy. Kopuły świątyni Hagia Sophia, a także Bazyliki Sw. Piotra w Rzymie konstruowano
w ten sposób, że ich podstawa była wpisana w kwadrat wyznaczony przez pendentywy. We wrocławskiej
budowli okrągła podstawa kopuły opisuje ten kwadrat, „Dzięki temu cztery łuki nie są jednopłaszczyznowe,
lecz krzywymi przestrzeni czwartego wymiaru"117. Można było zatem zwiększyć rozpiętość kopuły oraz
poprawić statykę, w której siły rozkładają się według krzywych sferycznych118. Taki układ nosił niebezpie-
czeństwo „skręcenia się" konstrukcji. Dla przeciwdziałania temu zastosowano system 24 przypór, którymi są
żebra czterech apsyd. Przypory te odciążają ponadto konstrukcję kopuły, której ciężar, przypadający na każdy
z wielkich łuków wynosi ok. 1200 ton119. Wysokość wnętrza wynosi 42 metry, z tego 19 m podbudowa,
a 23 m właściwa kopuła.
Wnętrze hali jest jednoprzestrzenne. W apsydach północnej i południowej, na podporach przylegających
do przypór ustawione są niewielkie empory, zaprojektowane na rzucie wycinka owalu. W apsydzie wschod-
niej usytuowano „trybunę śpiewaczą" (scenę), w apsydzie zachodniej „trybunę cesarską", która łączyła się
z amfiteatrem. W trybunie śpiewaczej ustawiono olbrzymi prospekt organowy i manuał. Jednoprzestrzenne
jest również obejście.
Wnętrze pozbawione było dekoracji i ozdób, a elementy konstrukcyjne i ściany wykonano z surowego
betonu. Powierzchnie wielkich filarów obito materiałem izolacyjnym z mieszaniny cementu i korka, popra-
wiającym akustykę hali.
Wnętrze można kompozycyjnie podzielić na trzy strefy: najniższą do wysokości podbudowy kopuły,
kopułową oraz latarnię. W części dolnej podziały wyznaczone zostały przez cztery wielkie arkady apsyd,
116 Ibidem, s. 30. Ernest Niemczyk dokładnie wyjaśnił zasady statyki hali. Napisał on, że konstruktor budowli zastąpi!
„niewyznaczalny układ statyczny ustrojem wyznaczalnym" i w tym celu w konstrukcję wprowadzono liczne „przeguby i szczeliny
konstrukcyjne". Stwierdził, że „zapewne takie przekształcenie układu statycznego wrocławskiej Hali do formy wyznaczalnej spra-
wiło, iż według niektórych współczesnych historyków jest ona właściwie zaprojektowana jak konstrukcja stalowa". Por. s. 26-30.
117 Trauer, G eh 1er, op. cit., s. 57.
"x Por. Heinle, Schlaich, op. cit., s. 218-220.
119 Niemczyk zauważył, że skrajne łuki odporowc są konstrukcyjnie zbędne. Można wysnuć więc wniosek, że Berg wprowa-
dził je tylko ze względów estetycznych. Niemczyk, Hala Ludowa we Wrocławiu..., s. 31.
163
kole czteroliścia. Podpory te mają zarys zbliżony do trapezu. Na obrysie apsyd rozmieszczono sześć podpór
łuków odporowych. Długość wnętrza kopułowego u podstawy, licząc od podpór łuków odporowych przeciw-
ległych apsyd, wynosi 95 metrów, a odległość od wschodniego do zachodniego wejścia - około 152 m.
Analiza rzutu skłania do wniosku, że architekt zastosował moduł, którym w przybliżeniu jest średnica
podstawy kopuły (wewnętrzne koło czteroliścia). Wielkość ta stanowiła podstawę, od której zostały wyliczone
i wykreślone pozostałe miary budowli. Geometrycznie zostały one wyznaczone przez konstrukcję trójkątów
równobocznych opisanych na okręgu będącym podstawą kopuły, tworzących układ sześcioramiennych gwiazd.
Elementy rzutu powstałe z tak kształtowanego zarysu oraz ich wzajemne proporcje zbliżają się do „złotego
podziału".
Analogiczną koncepcję projektu daje się zauważyć, analizując konstrukcję budowli. Modułem jest tu
również średnica koła będącego podstawą kopuły i zarazem bokiem trójkąta równobocznego, znajdującego
swą wielokrotność w formie sześcioramiennej gwiazdy.
Hala została podzielona na dwie zasadnicze części: podstawę dźwigającą i zasadniczą kopułę. Są one
konstrukcyjnie niezależne od siebie - samonośne. Podstawa składa się z systemu czterech głównych podpór,
tworzących cztery wielkie arkady apsyd o rozpiętości 41 m i wysokości 16,7 m, na których bezpośrednio
ukształtowany został podzielony ze względów statycznych pierścień zamykający podstawę budowli. Na nim
spoczywa żebrowa kopuła o lekko spłaszczonej czaszy składająca się z 32 półwięzarów opartych u dołu na
„rozciąganym pierścieniu o średnicy 65 m, a u góry związanych w ściskanym pierścieniu o średnicy 14,4 m"116.
Na trzech poziomach żebra są połączone stabilizującymi obręczami, chroniącymi przed skręceniem i jedno-
cześnie wyznaczającymi poziom strefy okien. Między obręczami spinającymi żebra kopuły usytuowano czte-
ry, schodkowo zwężające się ku górze, przeszklone ściany strefy okien, zamknięte stropem. Taki układ po-
zwolił na podwójne, boczne i górne, oświetlenie wnętrza. Podobny system okien zastosowano nad przyporami
apsyd. Kopuła została zwieńczona latarnią, zbudowaną z czterech sztywnych konstrukcyjnych ram, w formie
małej przeszklonej kopuły w stalowej oprawie, którą oświetlono bocznie niewidocznymi od strony wnętrza
oknami oraz od góry olbrzymimi luksferami dachowymi. Obie części budowli, kopuła i podstawa są połączo-
ne ze sobą systemem 32 mosiężnych łożysk. Wielkie filary konstrukcyjnie stanowią zredukowane w swym
charakterze pendentywy. Kopuły świątyni Hagia Sophia, a także Bazyliki Sw. Piotra w Rzymie konstruowano
w ten sposób, że ich podstawa była wpisana w kwadrat wyznaczony przez pendentywy. We wrocławskiej
budowli okrągła podstawa kopuły opisuje ten kwadrat, „Dzięki temu cztery łuki nie są jednopłaszczyznowe,
lecz krzywymi przestrzeni czwartego wymiaru"117. Można było zatem zwiększyć rozpiętość kopuły oraz
poprawić statykę, w której siły rozkładają się według krzywych sferycznych118. Taki układ nosił niebezpie-
czeństwo „skręcenia się" konstrukcji. Dla przeciwdziałania temu zastosowano system 24 przypór, którymi są
żebra czterech apsyd. Przypory te odciążają ponadto konstrukcję kopuły, której ciężar, przypadający na każdy
z wielkich łuków wynosi ok. 1200 ton119. Wysokość wnętrza wynosi 42 metry, z tego 19 m podbudowa,
a 23 m właściwa kopuła.
Wnętrze hali jest jednoprzestrzenne. W apsydach północnej i południowej, na podporach przylegających
do przypór ustawione są niewielkie empory, zaprojektowane na rzucie wycinka owalu. W apsydzie wschod-
niej usytuowano „trybunę śpiewaczą" (scenę), w apsydzie zachodniej „trybunę cesarską", która łączyła się
z amfiteatrem. W trybunie śpiewaczej ustawiono olbrzymi prospekt organowy i manuał. Jednoprzestrzenne
jest również obejście.
Wnętrze pozbawione było dekoracji i ozdób, a elementy konstrukcyjne i ściany wykonano z surowego
betonu. Powierzchnie wielkich filarów obito materiałem izolacyjnym z mieszaniny cementu i korka, popra-
wiającym akustykę hali.
Wnętrze można kompozycyjnie podzielić na trzy strefy: najniższą do wysokości podbudowy kopuły,
kopułową oraz latarnię. W części dolnej podziały wyznaczone zostały przez cztery wielkie arkady apsyd,
116 Ibidem, s. 30. Ernest Niemczyk dokładnie wyjaśnił zasady statyki hali. Napisał on, że konstruktor budowli zastąpi!
„niewyznaczalny układ statyczny ustrojem wyznaczalnym" i w tym celu w konstrukcję wprowadzono liczne „przeguby i szczeliny
konstrukcyjne". Stwierdził, że „zapewne takie przekształcenie układu statycznego wrocławskiej Hali do formy wyznaczalnej spra-
wiło, iż według niektórych współczesnych historyków jest ona właściwie zaprojektowana jak konstrukcja stalowa". Por. s. 26-30.
117 Trauer, G eh 1er, op. cit., s. 57.
"x Por. Heinle, Schlaich, op. cit., s. 218-220.
119 Niemczyk zauważył, że skrajne łuki odporowc są konstrukcyjnie zbędne. Można wysnuć więc wniosek, że Berg wprowa-
dził je tylko ze względów estetycznych. Niemczyk, Hala Ludowa we Wrocławiu..., s. 31.