Rocznik Historii Sztuki (25.2000)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXV
Wydawnictwo Neriton, 2000

DANUTA NATALIA ZASŁAWSKA

CHINOISERIES W KOLEKCJI STANISŁAWA KOSTKI POTOCKIEGO W WILANOWIE

Zbiór „osobliwości dalekowschodnich" stworzony przez Stanisława Kostkę Potockiego w Wilanowie
obfitował nie tylko w dzieła sztuki, ale i w setki przedmiotów codziennego użytku, głównie chińskich,
o względnych walorach artystycznych, za to wielce czasami osobliwych. Kolekcjonerstwo tego typu nie
było kaprysem arystokraty o naukowych ambicjach1. Stanisław Kostka Potocki należał do pokolenia pio-
nierskiego, którego encyklopedyczny etos wymagał postawy badacza wobec wszelkich zjawisk artystycz-
nych, z jakimi się stykał. Głęboka erudycja i ukształtowana postawa estetyczna pozwalały mu nie tylko na
zdobywanie wiedzy w poszczególnych dziedzinach, ale i na podejmowanie prób jej systematyzacji i kry-
tyki. Wiedza Stanisława Kostki i jej wykorzystanie w spolszczonej przezeń winckelmanowskiej historii
sztuki były wyrazem zupełnie innego niż dotąd podejścia do kolekcjonerstwa, gdzie każdorazowo dowolny
zbiór traktowany był jako model dydaktyczny. Potocki, rozpoczynając prace nad Sztuką u dawnych, miał
już spore doświadczenie kolekcjonerskie, cieszył się opinią znawcy rzeczy i sztuk pięknych, zaś owocem
licznych podróży było bogate „muzeum wyobraźni". Na jego warsztat naukowy składała się też trwalsza
substancja, jaką była konsekwentnie i z rozmachem budowana biblioteka. Sam spis jej blisko 70 działów,
reprezentujących niemal wszystkie znane ówcześnie dziedziny życia i poznania, daje pojęcie o przenikli-
wym umyśle i nieustannej ciekawości świata jej właściciela2. Pierwotny młodzieńczy zapał i uleganie mod-
nym maniom zaowocowały stworzeniem kilku zbiorów, przez całe dalsze życie ich twórcy systematycznie
wzbogacanych. Tak było z kolekcją rycin, malarstwa, gemm i waz antycznych. Na potrzeby rosnącego
zbioru malarstwa powstała w Wilanowie w 1802 r. Galeria Gotycka, wkrótce już niewystarczająca, prze-
widziano także osobną ekspozycję rzeźby. Dzięki wrodzonej predylekcji Stanisława Kostki do systematyza-
cji nabywanej wiedzy, dysponujemy dziś znakomitym materiałem do badań nad kształtowaniem się jego
kolekcji i gustu, w postaci licznych spisów tematycznych zbiorów czy spisów zakupów. Etapem wieńczą-
cym kolekcjonerski trud było stworzenie odpowiedniej oprawy zbioru, wedle osobistej koncepcji właścicie-
la, z wykorzystaniem szczegółowej wiedzy z danej dziedziny. Tak też było z kolekcją chińszczyzny, dla
której Potocki szczególnie starannie dobierał miejsce i sposób ekspozycji. W rezultacie powstał zbiór nie-
zwykły, wymykający się wszelkim porównaniom przez swą ostentacyjną egzotykę i całkowitą odmienność
od tego, co zwykło się w muzeach oglądać. Kreacja Apartamentu Chińskiego była ostatnią przygodą kolek-
cjonerską Stanisława Kostki Potockiego, której nawet śmierć jej autora nie mogła położyć kresu. Pokoje
chińskie w Wilanowie zostały ukończone kilka lat później staraniem żony i syna zmarłego, realizujących
konsekwentnie wytyczne „polskiego Winkelmana" i jak on ogarniętych rodzinną już namiętnością do rze-
czy rzadkich i pięknych.

' Prezentowany tekst jest fragmentem rozprawy doktorskiej przygotowywanej przez autorkę, a poświęconej zagadnieniom
polskich chinoiseries. Artykuł ten nie mógłby powstać bez życzliwej pomocy Koleżanek i Kolegów z Muzeum Pałacu w Wilano-
wie oraz z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

2 Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. Wil. kat. 5.