Rocznik Historii Sztuki (25.2000)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXV
Wydawnictwo Neriton, 2000

EWA MANIKOWSKA

ZBIÓR OBRAZÓW I RZEŹB ARTURA I ZOFII POTOCKICH Z KRZESZOWIC.
ZE STUDIÓW NAD DZIEWIĘTNASTOWIECZNYM KOLEKCJONERSTWEM W POLSCE*

Dziewiętnastowieczne zbiory artystyczne rodziny Potockich z Krzeszowic są jedną z niewielu polskich
kolekcji, które nie uległy rozproszeniu podczas II wojny światowej, co więcej, zachowała się część archi-
waliów dokumentujących i wyjaśniających ich powstanie. Kolekcja obrazów i rzeźb zebrana w latach 1823—
1832 przez założycieli krzeszowickiej gałęzi rodu - Artura i Zofię - stanowi niewątpliwie najcenniejszą,
najbardziej zwartą i najlepiej udokumentowaną część tych zbiorów. Okres ich gromadzenia wyznacza z jed-
nej strony data najstarszego, poświadczonego rachunkiem zakupu, z drugiej - rok śmierci hrabiego.

Źródła zachowane w archiwum krzeszowickim związane są przede wszystkim z działalnością kolek-
cjonerską Artura i Zofii Potockich. Listy od antykwariuszy paryskich, wiedeńskich i włoskich, od różnych
artystów, z których usług korzystano, od konserwatorów drezdeńskich, którym powierzano renowacje obra-
zów, liczne inwentarze, rękopiśmienny przewodnik po obrazach zawieszonych w pałacu „Pod Baranami'\
a także źródła drukowane: wzmianki w prasie i pamiętnikach, wreszcie opisy zbioru pozwalają nam zana-
lizować jego charakter. Wiąże się on z ważnym nurtem XVIII i ХГХ-wiecznego kolekcjonerstwa europej-
skiego zapoczątkowanego w Polsce działalnością zbieracką Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kolekcja
królewska była wzorem dla polskich oświeconych arystokratów, a jej rozpad i wyprzedaż - ważną okazją
do powiększenia lub założenia własnych zbiorów. Właściwie dopiero od czasów Poniatowskiego możemy
mówić o kolekcjonerstwie polskim na większą skalę; zbieraczy było wielu - przede wszystkim bogaci
arystokraci, ale też bankierzy, malarze czy lekarze. Zbieractwo to miało charakter kosmopolityczny; wzo-
rem króla kolekcjonowano obrazy uznanych dawnych mistrzów, rzeźby i antyki, wreszcie dzieła artystów
współczesnych. Wiązało się ono przede wszystkim z podróżami - dzieła zakupywano w trakcie pobytów
w ważnych ośrodkach europejskiego handlu sztuką: w miastach włoskich, Paryżu, Wiedniu, Dreźnie, Ber-
linie czy Londynie. Rynek sztuki w miastach polskich był znacznie słabiej rozwinięty, a zasilany w dużej
mierze przez rozpadające się lokalne zbiory.

Tego typu zbieractwo związane było więc z głównymi tendencjami kolekcjonerstwa europejskiego.
Prace dotyczące tej problematyki to przede wszystkim monografie ważniejszych kolekcji: króla Stanisława

* Artykuł ten jest zmienioną wersją pracy magisterskiej, napisanej w 1998 r. w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu
Warszawskiego pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Poprzęckiej. Bardzo pomogli mi i chętnie służyli radą prof. Maria Poprzęcka,
prof. Krzysztof Pomian, dr Marino Zorzi, prof. Reinhold Mueller, dr Andrzej Pieńkos, dr Tomasz F. de Rosset, prof. Antoni Mączak,
prof. Wojciech Tygielski, przyjaciele z Działu Malarstwa Europejskiego Muzeum Narodowego w Warszawie, Dorota Plis, Grzegorz
Janczarski, oraz moja Matka, którym chciałabym serdecznie podziękować.

1 Wszystkie dokumenty związane z działalnością kolekcjonerską Potockich zgromadzone są w Archiwum Państwowym
w Krakowie, Oddział na Wawelu, w jednej teczce o sygnaturze AKPot. 2851. Obrazy od 1946 r. znajdują się w Muzeum Narodo-
wym w Warszawie, a rzeźby w Muzeum Narodowym w Krakowie, Zbiory Fundacji XX Czartoryskich.

2Przede wszystkim prace T. Mańkowskiego: Galeria Stanisława Augusta, Lwów 1932; Mecenat artystyczny Stanisława
Augusta, Warszawa 1976. Najnowsza monografia poświęcona jest tylko części kolekcji królewskiej, T. Ko s sec к a, Gabinet Rycin
króla Stanisława Augusta, Warszawa 1999.