DOI article:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0024
18
ANDRZI'J WOZIŃSKI
zrealizowanej koncepcji artystycznej. W każdej odsłonie jak crescendo (by posłużyć się porównaniem Waltera
Paatza) narastały ku środkowi plastyczne i kolorystyczne akordy - od szarości na skrajach ku wielobarw-
ności w centrum pierwszej odsłony i odwrocia retabulum, od wielobarwnego malarstwa po bokach ku re-
liefom z dominantą złota pośrodku drugiego otwarcia, od srebrno-złotych małych form rzeźbiarskich, eks-
ponowanych w płytkiej przestrzeni skrzydeł, ku siedzącym w cieniu głębokiej szafy monumentalnym, złotym
figurom uroczystej odsłony.
Typ retabulum Michała z Augsburga obok rozwiązań, których genezę łatwo wskazać, ma kilka cech
rzadkich lub zgoła nietypowych40. Gdańskie dzieło jest poliptykiem.
Ten typ nastawy jest stosunkowo rzadki. Wymienić można tu retabula w kościele Mariackim w Zwic-
kau z 1479 r.41 oraz w kościele w Schwabach koło Norymbergii z lat 1506-150842, wywodzące się z tego
samego środowiska artystycznego. Ich partie rzeźbione przypisywane są Stoszowi lub artyście z jego kręgu.
Partie malowane natomiast wykonał Michael Wolgemut i jego warsztat; trzy poliptyki wyrzeźbił Saksoń-
czyk Hans Witten: w kościele św. Jakuba w Chemnitz z około 1500 r. (niezachowane), w farze w Ehrenfrie-
dersdorf, wykonany po 1506 г., oraz w kościele św. Katarzyny w Borna z 1511-1512 r.43; pojedyncze przy-
kłady poliptyków pochodzą ze Śląska (nastawy w Kaliszu z około 1510 r. i Lubiniu, 1522 r.44),
Szlezwika-Holsztynu (retabulum w Loit koło Apenrade z 1520 r.45), Danii (retabulum Bernta Notkego w ka-
tedrze w Aarhus z lat 1478-147946)- Dwa poliptyki: z ołtarza głównego z około 1514 r. oraz fundacji cechu
słodowników z około 1515 r. pochodzą z kościoła NMP w Elblągu47; nie jest wykluczone, że ten typ nasta-
wy pojawił się tam pod wpływem retabulum gdańskiego. W dziele Michała z Augsburga szczególnie ude-
rzające jest, iż w stopniu równorzędnym z rzeźbą i malarstwem występowały partie złotnicze - owe prze-
topione w 1577 r. srebrne figury świętych z awersów wewnętrznych skrzydeł. Nie potrafię wskazać innej
nastawy późnogotyckiej, w której złotnictwo w charakterze pełnoplastycznych figur odgrywałoby tak zna-
czącą rolę48. Jest to cecha zapewne głęboko retrospektywana, wszak stawiane na ołtarzach relikwiarze lub
pierwsze nastawy - np. mozańskie retabulum z około 1160-1170 г., pochodzące prawdopodobnie z kościoła
opackiego w Stavelot (Musée de Cluny, Paryż)49 - wykonane są ze szlachetnych kruszców. Z późniejszego
okresu nie zachowały się retabula, w których występowałoby złotnictwo w formie i skali porównywalnej
z nastawą Michała z Augsburga. Istnieją jednak przesłanki, pozwalające sądzić, iż rzędy figur, wykonanych
z metali szlachetnych, pojawiały się w gotyckich nastawach skrzydłowych. Trudno wyobrazić sobie inne
Wiele cennych, odkrywczych spostrzeżeń, które wykorzystaliśmy przy omawianiu typu gdańskiej nastawy zawiera praca
W. Marcinkowskiego, Uwagi o typie krakowskiej nastawy Wita Stwosza, „Folia Historiae Artium", XXV, 1989, s. 17-36.
41 M. Stuhr, Der Bildwerkschmuck des Zwickauer Schreins. Ein Friihwerk des Veit Stoss?, [w:] Veit Stoss. Die Vortrdge des
nurnberger Symposions, hg. R. Kahsnitz, Munchen, Niirnberg 1985, s. 79-87; P. S trie der, Tafelmalerei in Nurnberg 1350-1550,
Kônigstein im Taunus 1993, s. 66 i п., kat. nr 49.
42 К. Lôcher, [w:] Veit Stoss in Niirnberg. Werke des Meisters und seiner Schule in Nurnberg und Umgebung, Munchen
1983, s. 309-332, nr kat. 29.
43 W. Hentschel, Hans Witten. Der Meister H. W., Leipzig 1938, s. 31 i п., 49 i п., 80 i п., il. 32^2, 59-63.
44 Z i о m е с к a, op. cit., nr 32, 52. W katalogu autorka określa mianem poliptyku retabula Zesłania Ducha Świętego z około
1495 r. z kościoła św. Bernarda (nr kat. 127), Zaśnięcia NMP z 1492 r. z kościoła Bożego Ciała (nr kat. 128), Ukrzyżowania z
kościoła św. Elżbiety z 1498 r. (nr kat. 136), Ukrzyżowania z 1497 r. z kościoła św. Marii Magdaleny (nr kat. 140), Matki Boskiej,
św. Augustyna i św. Jadwigi z lat 1485-1487 z kościoła NMP na Piasku (nr kat. 144) we Wrocławiu oraz Triumfu Marii z Zaborowa
z lat 1517-1520 (nr kat. 145) i Matki Boskiej z Ziębic z około 1505 r. (nr kat. 149), które, jak wynika z jej opisów, są (lub były)
pentaptykami.
45 A. Matthaei, Werke der Holzplastik in Schleswig-Holstein bis zum Jahre 1530, Leipzig 1901, s. 130-133, il. 65-68.
46 G. Eimer, Bernt Notke. Das Wirken eines niederdeutschen Kunstlers im Ostseeraum, Koln 1985, s. 76 i п., nr 7.
47 A. Wozi ń s ki, Rzeźba elbląska w latach 1500-1525, „Rocznik Elbląski", 17, 2000, s. 67 i п., 71 i п., kat. nr 5, 8. Por.
M. Kierkus-Prus, Twórczość warsztatów rzeźbiarskich związanych z Elblągiem w pierwszej ćwierci XVI wieku, ibidem,
s. 44 i п., 54 i n.
48 Paatz, omawiając nastawę Riemenschneidera w Rothenburgu nad Tauberem z lat 1499-1505 wysunął przypuszczenie, iż
dwaj aniołowie w predelli adorowali pierwotnie monstrancję, która prawdopodobnie była wykonana ze złota; podobną hipotezę
sformułował odnośnie do wykonanego również przez tego snycerza retabulum w Creglingen z lat 1505-1510, w którego predelli,
w środkowym segmencie, na tle kotary rozpostartej przez aniołów miało znajdować się, jego zdaniem, sakramentarium wykonane
w technice złotniczej, W. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltdre der Spdtgotik. Die Meisterwerke wahrend ihrer Entfaltung zur
Hochblute (1465-1500), Heidelberg 1963, s. 84, 87. Jeśli nawet było tak, jak sądził Paatz, to partie złotnicze w tych nastawach
zajmowały niewiele miejsca, bez porównania mniej, niż w dziele Michała z Augsburga.
49 Rhein und Maas. Kunst und Kultur 800-1400. Eine Ausstellung des Schnutgen-Museums der Stadt Koln und der belgischen
Ministerien fur franzôsische und niederlandische Kultur, Koln 1972, s. 251, kat. nr G. 12.
ANDRZI'J WOZIŃSKI
zrealizowanej koncepcji artystycznej. W każdej odsłonie jak crescendo (by posłużyć się porównaniem Waltera
Paatza) narastały ku środkowi plastyczne i kolorystyczne akordy - od szarości na skrajach ku wielobarw-
ności w centrum pierwszej odsłony i odwrocia retabulum, od wielobarwnego malarstwa po bokach ku re-
liefom z dominantą złota pośrodku drugiego otwarcia, od srebrno-złotych małych form rzeźbiarskich, eks-
ponowanych w płytkiej przestrzeni skrzydeł, ku siedzącym w cieniu głębokiej szafy monumentalnym, złotym
figurom uroczystej odsłony.
Typ retabulum Michała z Augsburga obok rozwiązań, których genezę łatwo wskazać, ma kilka cech
rzadkich lub zgoła nietypowych40. Gdańskie dzieło jest poliptykiem.
Ten typ nastawy jest stosunkowo rzadki. Wymienić można tu retabula w kościele Mariackim w Zwic-
kau z 1479 r.41 oraz w kościele w Schwabach koło Norymbergii z lat 1506-150842, wywodzące się z tego
samego środowiska artystycznego. Ich partie rzeźbione przypisywane są Stoszowi lub artyście z jego kręgu.
Partie malowane natomiast wykonał Michael Wolgemut i jego warsztat; trzy poliptyki wyrzeźbił Saksoń-
czyk Hans Witten: w kościele św. Jakuba w Chemnitz z około 1500 r. (niezachowane), w farze w Ehrenfrie-
dersdorf, wykonany po 1506 г., oraz w kościele św. Katarzyny w Borna z 1511-1512 r.43; pojedyncze przy-
kłady poliptyków pochodzą ze Śląska (nastawy w Kaliszu z około 1510 r. i Lubiniu, 1522 r.44),
Szlezwika-Holsztynu (retabulum w Loit koło Apenrade z 1520 r.45), Danii (retabulum Bernta Notkego w ka-
tedrze w Aarhus z lat 1478-147946)- Dwa poliptyki: z ołtarza głównego z około 1514 r. oraz fundacji cechu
słodowników z około 1515 r. pochodzą z kościoła NMP w Elblągu47; nie jest wykluczone, że ten typ nasta-
wy pojawił się tam pod wpływem retabulum gdańskiego. W dziele Michała z Augsburga szczególnie ude-
rzające jest, iż w stopniu równorzędnym z rzeźbą i malarstwem występowały partie złotnicze - owe prze-
topione w 1577 r. srebrne figury świętych z awersów wewnętrznych skrzydeł. Nie potrafię wskazać innej
nastawy późnogotyckiej, w której złotnictwo w charakterze pełnoplastycznych figur odgrywałoby tak zna-
czącą rolę48. Jest to cecha zapewne głęboko retrospektywana, wszak stawiane na ołtarzach relikwiarze lub
pierwsze nastawy - np. mozańskie retabulum z około 1160-1170 г., pochodzące prawdopodobnie z kościoła
opackiego w Stavelot (Musée de Cluny, Paryż)49 - wykonane są ze szlachetnych kruszców. Z późniejszego
okresu nie zachowały się retabula, w których występowałoby złotnictwo w formie i skali porównywalnej
z nastawą Michała z Augsburga. Istnieją jednak przesłanki, pozwalające sądzić, iż rzędy figur, wykonanych
z metali szlachetnych, pojawiały się w gotyckich nastawach skrzydłowych. Trudno wyobrazić sobie inne
Wiele cennych, odkrywczych spostrzeżeń, które wykorzystaliśmy przy omawianiu typu gdańskiej nastawy zawiera praca
W. Marcinkowskiego, Uwagi o typie krakowskiej nastawy Wita Stwosza, „Folia Historiae Artium", XXV, 1989, s. 17-36.
41 M. Stuhr, Der Bildwerkschmuck des Zwickauer Schreins. Ein Friihwerk des Veit Stoss?, [w:] Veit Stoss. Die Vortrdge des
nurnberger Symposions, hg. R. Kahsnitz, Munchen, Niirnberg 1985, s. 79-87; P. S trie der, Tafelmalerei in Nurnberg 1350-1550,
Kônigstein im Taunus 1993, s. 66 i п., kat. nr 49.
42 К. Lôcher, [w:] Veit Stoss in Niirnberg. Werke des Meisters und seiner Schule in Nurnberg und Umgebung, Munchen
1983, s. 309-332, nr kat. 29.
43 W. Hentschel, Hans Witten. Der Meister H. W., Leipzig 1938, s. 31 i п., 49 i п., 80 i п., il. 32^2, 59-63.
44 Z i о m е с к a, op. cit., nr 32, 52. W katalogu autorka określa mianem poliptyku retabula Zesłania Ducha Świętego z około
1495 r. z kościoła św. Bernarda (nr kat. 127), Zaśnięcia NMP z 1492 r. z kościoła Bożego Ciała (nr kat. 128), Ukrzyżowania z
kościoła św. Elżbiety z 1498 r. (nr kat. 136), Ukrzyżowania z 1497 r. z kościoła św. Marii Magdaleny (nr kat. 140), Matki Boskiej,
św. Augustyna i św. Jadwigi z lat 1485-1487 z kościoła NMP na Piasku (nr kat. 144) we Wrocławiu oraz Triumfu Marii z Zaborowa
z lat 1517-1520 (nr kat. 145) i Matki Boskiej z Ziębic z około 1505 r. (nr kat. 149), które, jak wynika z jej opisów, są (lub były)
pentaptykami.
45 A. Matthaei, Werke der Holzplastik in Schleswig-Holstein bis zum Jahre 1530, Leipzig 1901, s. 130-133, il. 65-68.
46 G. Eimer, Bernt Notke. Das Wirken eines niederdeutschen Kunstlers im Ostseeraum, Koln 1985, s. 76 i п., nr 7.
47 A. Wozi ń s ki, Rzeźba elbląska w latach 1500-1525, „Rocznik Elbląski", 17, 2000, s. 67 i п., 71 i п., kat. nr 5, 8. Por.
M. Kierkus-Prus, Twórczość warsztatów rzeźbiarskich związanych z Elblągiem w pierwszej ćwierci XVI wieku, ibidem,
s. 44 i п., 54 i n.
48 Paatz, omawiając nastawę Riemenschneidera w Rothenburgu nad Tauberem z lat 1499-1505 wysunął przypuszczenie, iż
dwaj aniołowie w predelli adorowali pierwotnie monstrancję, która prawdopodobnie była wykonana ze złota; podobną hipotezę
sformułował odnośnie do wykonanego również przez tego snycerza retabulum w Creglingen z lat 1505-1510, w którego predelli,
w środkowym segmencie, na tle kotary rozpostartej przez aniołów miało znajdować się, jego zdaniem, sakramentarium wykonane
w technice złotniczej, W. Paatz, Suddeutsche Schnitzaltdre der Spdtgotik. Die Meisterwerke wahrend ihrer Entfaltung zur
Hochblute (1465-1500), Heidelberg 1963, s. 84, 87. Jeśli nawet było tak, jak sądził Paatz, to partie złotnicze w tych nastawach
zajmowały niewiele miejsca, bez porównania mniej, niż w dziele Michała z Augsburga.
49 Rhein und Maas. Kunst und Kultur 800-1400. Eine Ausstellung des Schnutgen-Museums der Stadt Koln und der belgischen
Ministerien fur franzôsische und niederlandische Kultur, Koln 1972, s. 251, kat. nr G. 12.