Rocznik Historii Sztuki (27.2002)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXVII
Wydawnictwo Neriton, 2002

MARCIN WISŁOCKI

(UNIWERSYTET WROCŁAWSKI)

UPAMIĘTNIENIE I GLORYFIKACJA W EWANGELICKIEJ SZTUCE POMORZA

W XVI-XVII WIEKU *

Greifswaldzki teolog Joachimus Saegerus w swojej wydanej w 1611 r. dyspucie teologicznej De ritibus
ecclesiasticis seu adiaphoris zawarł wykładnię luterańskiego stanowiska w kwestii obrazów; odrzucone
zostały przez niego obie skrajności, którymi były zarówno kalwiński iconoclasmus, jak i katolicka idolâ-
trie^. W dziele tym odnajdujemy także rozważania na temat funkcji sztuki kościelnej. Miała ona pełnić rolę
historyczną - na wzór czynu Jakuba, który na miejscu swego spotkania z Bogiem ufundował stelę, upamięt-
niającą to wydarzenie (Gen. 25, 14), dydaktyczną („imagines dictae sunt laicorum" - „obrazy lekcją są dla
nieuczonych"2 - w myśl I Tym. 4, 8) oraz kommemoratywną. Tę ostatnią, dotyczącą epitafiów i pomników
nagrobnych, charakteryzował Saegerus w następujący sposób: „Eundem etiam finem habent Epitaphia et
tituli monumentis defunctorum, ad memoriam eorum inter homines conservandam, impositi" - „Ten sam cel
ma również umieszczanie epitafiów i napisów na pomnikach nagrobnych, aby pamięć [o zmarłych] pomię-
dzy ludźmi zachować"3. Znamienne jest zaakcentowanie upamiętniającego aspektu sztuki kościelnej, wła-
ściwego także dla sztuki świeckiej - wszak Saegerus zwracał uwagę, iż miejscem obrazów może być zarów-
no przestrzeń kościelna, jak i świecka4. Nie wspomniał istotnych przyczyn powstawania dzieł sztuki kościelnej:
konfesyjnej i estetycznej, tak często wymienianych w inskrypcjach, znajdujących się na elementach litur-
gicznego wyposażenia protestanckich kościołów na Pomorzu5. Godny uwagi jest jednak fakt, że wyrażone
expressis verbis funkcje dzieł sztuki protestanckiej zawsze zdają się łączyć właśnie z commemoratio i z niej
wynikać. Pierwsza z tych funkcji stanowi nieodłączne dla sztuki związanej z kościołem ewangelicko-augs-
burgskim confessio doctrinae christianae. Podkreślają to liczne inskrypcje fundacyjne, rozpoczynające się

Niniejsze studium, obejmujące teren dawnego księstwa pomorskiego w jego granicach historycznych, powstało w toku prac
nad dysertacją Sztuka reformacji na Pomorzu 1535-1684, napisaną pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Harasimowicza, któremu
w tym miejscu pragnę serdecznie podziękować za okazaną mi pomoc. Prezentowany tekst stanowi rozszerzoną wersję referatu
wygłoszonego na posiedzeniu Sekcji Historii Sztuki Walnego Zgromadzenia Gôrres-Gesellschaft w Poczdamie we wrześniu 1999 r.
Luthers „Werkgerechtigkeit" und das Stiften fur protestantische Kirchen (streszczenie opublikowane zostało w „Jahres- und Ta-
gungsbericht der Gôrres-Gesellschaft" 1999, s. 148-149).

' J. Saegerus, Disputationum theologicarum collegii privati pro Confessione [...] Ex articulo ejus decimoquinto, de ritibus
ecclestiasticis seu adiaphoris, Quam Auspice illo [...] praeside Bartholomaeo Batto, SS. Theologiae D. et Prof essore in Academia
Gryphiswaldensi publico, examinandam proponit [...] Gryphisw, Рот., Gryphiswaldi 1611, к. С 4, v. - D, r.

2 Ibidem, k. D, r.

3 Ibidem.

4 Ibidem, k. D, v.

5 Estetyczna funkcja dzieł sztuki w ewangelickim kościele (określanych niekiedy mianem Zierbilder) była wszakże podejmo-
wana w innych pismach teologów pomorskich, пр.: Ph.H. Friedlieb, Hochtrabend- aber gefalleter Goliath / Oder Ein Schrif-
ftmessig Gesprach / eines Papisten und Lutheraner / nach anfiihrung der 4. Tomorum Roberti Bellarmini, gewesenen Cardinals zu
Rohm. Kurzlich vnd einfdltig vorgestellet und verfertiget Durch [...]/ S.S. Theol. D. Pastom zu S. Jacob in Stralsund / vnd des
Ehrwurdigen Ministerij Seniorn, Stralsund 1644, s. 173.