DOI Artikel:
Wisłocki, Marcin: Upamiętnienie i gloryfikacja w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI - XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0220
214
MARCIN WISŁOCKI
od słów „Gott zu Ehre" - „Bogu ku czci", wspominające niekiedy także estetyczny aspekt dzieła („zur Zier
der Kirche" - „dla ozdoby kościoła"). Pozostałe funkcje - dydaktyczna i kommemoratywna, choć nie za-
wsze wyrażone expressis verbis, są jednak dostrzegalne w strukturze ewangelickiego dzieła sztuki, aczkol-
wiek w różnych proporcjach.
Łącząca się ze znacznymi kosztami, fundacja dzieła sztuki nie mogła nie wiązać się z osobistymi
celami zleceniodawców. Związek fundatora z dziełem sztuki w kościele już w średniowieczu był bardzo
mocny, wyrażając się nawet w pewnej formie własności. Z takim pojmowaniem spotykamy się i na Pomo-
rzu, na co wskazuje jedno z wydarzeń, poprzedzających obrazoburcze akty 1525 r. w Stralsundzie, gdzie na
skutek obaw związanych z niepokojami wycofano z kościoła św. Mikołaja niektóre prywatne fundacje6.
Usprawiedliwienie przez Lutra sztuki kościelnej, a także zwrócenie uwagi na pozytywny aspekt fundacji,
przy jednoczesnym odrzuceniu wynikających z niej zasług, wpłynęło na dążenie -do podkreślenia osobistej
wiary, a także na pojawienie się takich zjawisk, jak zastępowanie ołtarzy bocznych licznymi epitafiami7.
Choć została zanegowana idea usprawiedliwienia przez pobożne fundacje, to jednak pełniły one nadal istot-
ną rolę w życiu chrześcijańskiej gminy. Echem tego jest choćby uwaga szczecińskiego teologa Daniela
Cramera, charakteryzującego ufundowanie przez Erdmutę Brandenburską, wdowę po ks. Janie Fryderyku,
wyposażenia do kościoła zamkowego w Słupsku (1602) jako „ohne Zweiffel ein sehr gut christlich Werck"
- „bez wątpienia bardzo dobry chrześcijański czyn"8. Fundacje były odbierane jako „ein Christlich / loblich
und hochriihmlich Werck" - „chrześcijańskie, chwalebne i wielce czcigodne dzieło", ale także jako przykła-
dy godne naśladowania - sąd taki zawarł David Croll w swym kazaniu konsekracyjnym nowo zbudowanego
kościoła w Smołdzinie (1586)9. Pamięć fundacji, wyrażona niekiedy jeszcze w kazaniu pogrzebowym,
wskazuje na istotną rolę takiego czynu w biografii zmarłego. Unaocznia nam to kazanie z okazji pogrzebu
księżnej Zofii Jadwigi (zm. 1631), wdowy po ks. wołogoskim Erneście Ludwiku (zm. 1592), wygłoszone
przez superintendenta Pomorza Przedodrzańskiego Bartholda Krakevitza. Odnotował on, iż księżna ufundo-
wała wieżę kościoła miejskiego w Loitz (okręg Demmin) oraz kaplice w Drosedow, Kletzin, Vorbein (okręg
Demmin) i Boltenhagen (okręg Ostvorpommern) „mit nicht wenigen unkosten" - „nie bez małych kosz-
tów"10. W świetle pomorskich kazań pogrzebowych dostrzec można, że fundacje dla kościoła ewangelickie-
go rozumiano jako jeden z dowodów, potwierdzających wiarę zmarłego. Świadczyć o tym może druk, po-
święcony zmarłemu w 1609 r. Henningowi von Borcke, wzmiankowanemu jako przykład pobożności także
w Wielkiej kronice Kościoła pomorskiego Daniela Cramera11 - fundatorowi dwóch ornatów, ołtarza, dzwo-
nów oraz ksiąg dla pozostającego pod jego patronatem kościoła w Wysiedlu12.
6 S. Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989, s. 62. Także: A. Uckeley,
Der Werdegang der kirchlichen Reformbewegung im Anfang des 16. Jh. in den Stadtgemeinden Pommerns, „Pommersche
Jahrbiicher", 18, 1917, s. 1-109; J. Schildhauer, Der Stralsunder Kirchensturm des Jahres 1525, „Wissenschaftliche Zeitschrift
der Ernst-Moritz-Arndt-Universitàt Greifswald, Gesellschaftlich-Sprachwissenschaftliche Reihe", 8, 1958/1959, s. 113-119.
7 CC. Christensen, The Significance of the Epitaph Monument in Early Lutheran Ecclesiastical Art (ca. 1540-1600):
Some Social and Iconographie al Considérations, [w:] The Social History ofthe Reformation, ed. L.P. Buck; J.W. Z o p h y, Colum-
bus (Ohio) 1972, s. 297-314, tutaj: s. 298.
8 D. Cramer, Das Grosse Pomrische Kirchen Chronicon [...], Alten Sttetin 1628, ks. IV, s. 121.
9 D. С r o 11 i u s, Eine kurtze Predigt Zur Einweihunge der newen Kirchen zu Schmolsin / in hinter Pommern / von dem Edlen
/ Gestrengen vnd Ehrenuesten Hem Schwantes Tessen, daselbst Erbgesessen / erbawet vnd fundiret / geschehen am heiligen Pfings-
tage. Vber das Euangelium / Johan. 14. Wer mich liebet / der wirt meine wort halten / vnd etc. Durch [...] Stolpensem, Alten Stettin
1586, к. A IV, v.
10 B. Krakevitz, Christliche Eeich-Traur vnd Trost Predigt / Vber der Fiirstlichen Leich und Begrebnufi der Weyland
Durchleuchtigen / Hochgebornen / Fiirstinnen vnd Frawen Sophiae Hedwig / Gebornen zu Braunschweig und Liineburgk / Hert-
zoginnen zu Stettin / Pommern / der Cassuben vnd Wenden / Fiirstinnen zu Rugen und Grdffinen zu Gutzkaw / der Lande Lawen-
burgk und Butaw / Frawen [...], Greyffswald 1632, к. К 2, v. - К 3, г.
11 Cramer, op. cit., ks. IV, s. 163.
12 Kazanie pogrzebowe Henninga von Borcke (zm. 13 IX 1609); zachowany egzemplarz pozbawiony karty tytułowej (War-
szawa, Biblioteka Narodowa, sygn. XVII 3.10682 adl.), k. G I, v. - G II, r. Fundacje dokonane „Zur Ehre Gottes" wymienione
zostały obok uczęszczania na nabożeństwa, słuchania kazań, czytania Słowa Bożego, częstego przyjmowania sakramentu komunii,
wychowania dzieci i służby w bojaźni Bożej oraz dowodzenia „zbawiającej wiary" („der seligmachende Glaube") przez czyn. Na
temat wyposażenia kościoła w Wysiedlu: J. Kochanowska, Wystrój kościoła w Wysiedlu jako pomnik chwały rodu Borcków,
[w:] Badania nad sztuką Pomorza. Materiały z Sesji Naukowej Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki „Sztu-
ka Pomorza Zachodniego w świetle najnowszych badań", Kamień Pomorski, 20-21 maja 1988, red. M. G1 i ń s к а, В. Ко z i ń -
s к a, Szczecin 1998, s. 121-129.
MARCIN WISŁOCKI
od słów „Gott zu Ehre" - „Bogu ku czci", wspominające niekiedy także estetyczny aspekt dzieła („zur Zier
der Kirche" - „dla ozdoby kościoła"). Pozostałe funkcje - dydaktyczna i kommemoratywna, choć nie za-
wsze wyrażone expressis verbis, są jednak dostrzegalne w strukturze ewangelickiego dzieła sztuki, aczkol-
wiek w różnych proporcjach.
Łącząca się ze znacznymi kosztami, fundacja dzieła sztuki nie mogła nie wiązać się z osobistymi
celami zleceniodawców. Związek fundatora z dziełem sztuki w kościele już w średniowieczu był bardzo
mocny, wyrażając się nawet w pewnej formie własności. Z takim pojmowaniem spotykamy się i na Pomo-
rzu, na co wskazuje jedno z wydarzeń, poprzedzających obrazoburcze akty 1525 r. w Stralsundzie, gdzie na
skutek obaw związanych z niepokojami wycofano z kościoła św. Mikołaja niektóre prywatne fundacje6.
Usprawiedliwienie przez Lutra sztuki kościelnej, a także zwrócenie uwagi na pozytywny aspekt fundacji,
przy jednoczesnym odrzuceniu wynikających z niej zasług, wpłynęło na dążenie -do podkreślenia osobistej
wiary, a także na pojawienie się takich zjawisk, jak zastępowanie ołtarzy bocznych licznymi epitafiami7.
Choć została zanegowana idea usprawiedliwienia przez pobożne fundacje, to jednak pełniły one nadal istot-
ną rolę w życiu chrześcijańskiej gminy. Echem tego jest choćby uwaga szczecińskiego teologa Daniela
Cramera, charakteryzującego ufundowanie przez Erdmutę Brandenburską, wdowę po ks. Janie Fryderyku,
wyposażenia do kościoła zamkowego w Słupsku (1602) jako „ohne Zweiffel ein sehr gut christlich Werck"
- „bez wątpienia bardzo dobry chrześcijański czyn"8. Fundacje były odbierane jako „ein Christlich / loblich
und hochriihmlich Werck" - „chrześcijańskie, chwalebne i wielce czcigodne dzieło", ale także jako przykła-
dy godne naśladowania - sąd taki zawarł David Croll w swym kazaniu konsekracyjnym nowo zbudowanego
kościoła w Smołdzinie (1586)9. Pamięć fundacji, wyrażona niekiedy jeszcze w kazaniu pogrzebowym,
wskazuje na istotną rolę takiego czynu w biografii zmarłego. Unaocznia nam to kazanie z okazji pogrzebu
księżnej Zofii Jadwigi (zm. 1631), wdowy po ks. wołogoskim Erneście Ludwiku (zm. 1592), wygłoszone
przez superintendenta Pomorza Przedodrzańskiego Bartholda Krakevitza. Odnotował on, iż księżna ufundo-
wała wieżę kościoła miejskiego w Loitz (okręg Demmin) oraz kaplice w Drosedow, Kletzin, Vorbein (okręg
Demmin) i Boltenhagen (okręg Ostvorpommern) „mit nicht wenigen unkosten" - „nie bez małych kosz-
tów"10. W świetle pomorskich kazań pogrzebowych dostrzec można, że fundacje dla kościoła ewangelickie-
go rozumiano jako jeden z dowodów, potwierdzających wiarę zmarłego. Świadczyć o tym może druk, po-
święcony zmarłemu w 1609 r. Henningowi von Borcke, wzmiankowanemu jako przykład pobożności także
w Wielkiej kronice Kościoła pomorskiego Daniela Cramera11 - fundatorowi dwóch ornatów, ołtarza, dzwo-
nów oraz ksiąg dla pozostającego pod jego patronatem kościoła w Wysiedlu12.
6 S. Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989, s. 62. Także: A. Uckeley,
Der Werdegang der kirchlichen Reformbewegung im Anfang des 16. Jh. in den Stadtgemeinden Pommerns, „Pommersche
Jahrbiicher", 18, 1917, s. 1-109; J. Schildhauer, Der Stralsunder Kirchensturm des Jahres 1525, „Wissenschaftliche Zeitschrift
der Ernst-Moritz-Arndt-Universitàt Greifswald, Gesellschaftlich-Sprachwissenschaftliche Reihe", 8, 1958/1959, s. 113-119.
7 CC. Christensen, The Significance of the Epitaph Monument in Early Lutheran Ecclesiastical Art (ca. 1540-1600):
Some Social and Iconographie al Considérations, [w:] The Social History ofthe Reformation, ed. L.P. Buck; J.W. Z o p h y, Colum-
bus (Ohio) 1972, s. 297-314, tutaj: s. 298.
8 D. Cramer, Das Grosse Pomrische Kirchen Chronicon [...], Alten Sttetin 1628, ks. IV, s. 121.
9 D. С r o 11 i u s, Eine kurtze Predigt Zur Einweihunge der newen Kirchen zu Schmolsin / in hinter Pommern / von dem Edlen
/ Gestrengen vnd Ehrenuesten Hem Schwantes Tessen, daselbst Erbgesessen / erbawet vnd fundiret / geschehen am heiligen Pfings-
tage. Vber das Euangelium / Johan. 14. Wer mich liebet / der wirt meine wort halten / vnd etc. Durch [...] Stolpensem, Alten Stettin
1586, к. A IV, v.
10 B. Krakevitz, Christliche Eeich-Traur vnd Trost Predigt / Vber der Fiirstlichen Leich und Begrebnufi der Weyland
Durchleuchtigen / Hochgebornen / Fiirstinnen vnd Frawen Sophiae Hedwig / Gebornen zu Braunschweig und Liineburgk / Hert-
zoginnen zu Stettin / Pommern / der Cassuben vnd Wenden / Fiirstinnen zu Rugen und Grdffinen zu Gutzkaw / der Lande Lawen-
burgk und Butaw / Frawen [...], Greyffswald 1632, к. К 2, v. - К 3, г.
11 Cramer, op. cit., ks. IV, s. 163.
12 Kazanie pogrzebowe Henninga von Borcke (zm. 13 IX 1609); zachowany egzemplarz pozbawiony karty tytułowej (War-
szawa, Biblioteka Narodowa, sygn. XVII 3.10682 adl.), k. G I, v. - G II, r. Fundacje dokonane „Zur Ehre Gottes" wymienione
zostały obok uczęszczania na nabożeństwa, słuchania kazań, czytania Słowa Bożego, częstego przyjmowania sakramentu komunii,
wychowania dzieci i służby w bojaźni Bożej oraz dowodzenia „zbawiającej wiary" („der seligmachende Glaube") przez czyn. Na
temat wyposażenia kościoła w Wysiedlu: J. Kochanowska, Wystrój kościoła w Wysiedlu jako pomnik chwały rodu Borcków,
[w:] Badania nad sztuką Pomorza. Materiały z Sesji Naukowej Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki „Sztu-
ka Pomorza Zachodniego w świetle najnowszych badań", Kamień Pomorski, 20-21 maja 1988, red. M. G1 i ń s к а, В. Ко z i ń -
s к a, Szczecin 1998, s. 121-129.