DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0026
20
ANDRZEJ WOZIŃSKI
Michała z Augsburga, a także jego słaba artystycznie replika z Ostrowitego (Muzeum Narodowe w Gdańsku
- il. 91), o której będzie jeszcze mowa, powiększają nieliczną grupę retabulów o obustronnie rzeźbionych
skrzydłach wewnętrznych. W dziełach pomorskich dochodzi jednak rys szczególny - otóż po zamknięciu
skrzydeł wewnętrznych partie reliefowe sąsiadują z kwaterami, malowanymi na awersach drugiej pary ru-
chomych skrzydeł. Zestawienie - rzeźba w centrum, malarstwo po bokach - jest typowe dla uroczystych
odsłon wielu nastaw późnogotyckich58, natomiast poza retabulami gdańskim i z Ostrowitego nie znajduję
innych przykładów, w których analogiczna dyspozycja gatunków artystycznych pojawiałaby się w otwarciu
innym aniżeli świąteczne. Uroczysta odsłona nastawy w kościele Mariackim nie jest wyłącznie rzeźbiona,
włączona jest bowiem do niej malowana predella. Ze względu na to można wskazać analogie południowo-
niemieckie: retabulum z około 1518 r. w Limbach59 oraz nastawę z 1518 r. w kościele św. Floriana na
Kleparzu w Krakowie, oba dzieła wykonane przez Hansa Suesa von Kulmbach60.
Struktura obrazowa w obrębie każdej z odsłon gdańskiej nastawy jest hierarchiczna. Tutaj omówiona
będzie odsłona świąteczna. Zestawienie umieszczonego w centrum przedstawienia narracyjnego z wyobra-
żeniem prezentacyjnym po bokach jest typowe dla nastaw północnoniemieckich, począwszy od wspomnia-
nych zabytków z Doberanu, Oberwesel i Marienstatt (il. 23). Występuje ponadto w dwóch prototypowych
retabulach niderlandzkich Jacques'a de Baerze: pasyjnym (partie malarskie Melchior Broederlam) oraz
dedykowanym świętym i męczennikom, które stanęły na ołtarzach kartuzji Champmol w 1399 r. (Musée des
Beaux-Arts w Dijon - il. 24-25)61. W nastawach południowoniemieckich zdecydowanie częściej można
zauważyć jak gdyby odwrócenie tego porządku: w centrum znajdują się hieratyczne, niezwiązane akcją
figury lub wyobrażenie narracyjne, które ma jednak zazwyczaj cechy prezentacyjne bądź jednocześnie nar-
racyjne i prezentacyjne, natomiast po bokach widnieją przedstawienia, w których narracja poprowadzona
jest w sposób o wiele bardziej potoczysty i swobodny niż w centrum. Południowoniemiecką cechą odświęt-
nego otwarcia nastawy Michała z Augsburga jest natomiast silne wyróżnienie grupy środkowej; w nasta-
wach północnych podział na centrum i boki oraz przedstawienia narracyjne i prezentacyjne jest mniej ostry62.
Hierarchizacja wyobrażeń w nastawie gdańskiej objawia się także zróżnicowaniem wielkości figur: postaci
większe bezpośrednio sąsiadują z mniejszymi. W retabulach snycerskich podobne rozwiązanie formalne
pojawia się zapewne po raz pierwszy w wymienionych nastawach Jacques'a de Baerze, przypominających
elewacje gotyckich katedr, z licznymi mniejszymi i większymi figurami, ustawionymi na różnej wysokości,
w arkadach, wnętrzach tabernakulowych lub na wspornikach (il. 24). Zróżnicowane wielkością figury świę-
tych pojawiały się później w rozmaitych konfiguracjach zarówno w nastawach północno-, jak i południowo-
niemieckich, oraz, oczywiście, niderlandzkich. Za pomocą takiego zabiegu formalnego prezentowano hie-
rarchię niebieską. Ponadto miniaturyzacja figur bądź scen umożliwiła wprowadzenie do przedstawień
pierwszoplanowych dodatkowych, uzupełniających wątków.
Znamienną cechą gdańskiej nastawy jest liczba odsłon. Jest ich właściwie cztery - czwarta znajduje się
z tyłu. Niezależnie od rozbieżności w datowaniu malowanych kwater odwrocia korpusu, należy również i na
nie spojrzeć z perspektywy rozwoju późnogotyckiej nastawy. Dekoracje tylnej strony szafy występują rzadko.
Najwcześniejszym przykładem wśród późnogotyckich nastaw jest wspomniane retabulum w Zwickau, którego
odwrocie korpusu ozdobione jest sceną Sądu Ostatecznego, natomiast rewersy stałych skrzydeł pokryte są
jest dosyć wątłą przesłanką, by sądzić, że cała nastawa była rzeźbiona. Nieistniejące retabulum Mikołaja z Lejdy z lat 1465-1466
z katedry w Konstancji, które według Paatza stało się prototypem południowoniemieckich nastaw o drugim otwarciu wyłącz-
nie rzeźbionym, miało rewersy skrzydeł, zdaniem tego badacza, nieozdobione, Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare..., s. 19-21,
przyp. 24.
58 Na początku długiej serii nastaw o korpusie rzeźbionym i malowanych awersach skrzydeł Paatz, Suddeutsche Schnit-
zaltàre..., s. 14 i п., umieszcza Hansa Multschera - retabula Karga w katedrze w Ulm z około 1433 г., z Wurzach (1437 r.) i Sterzing
(1456-1459).
59 F. Winkler, Hans von Kulmbach, Lehen und Werke eines frankischen Ktinstlers der Diirerzeit, Kulmbach 1959, s. 69.
60 W. Marcinkowski, Rzeźby retabulum św. Jana Chrzciciela w kościele św. Floriana na Kleparzu w Krakowie. Geneza
stylu - twórca, „Folia Historiae Artium", XXIV, 1988, s. 13 i n.
61 P. Q u ar ré, Musée des Beaux-Arts de Dijon. Catalogue des sculptures, [b.m.w.] 1960, s. 10, kat. nr 4-5, il. II-V;
W. Mersmann, Jaques de Baerze und Claus Sluter, „Aachener Kunstblatter", 39, 1969, s. 149 i п., il. 5-6.
62 W. We g n e r, Der Deutsche Altar des spâten Mittelalters, Munchen 1941, s. 57; P. S к u b i s z e w s к i, Le retable gothique
sculpté: entre le dogme et l'univers humain, |w:| Le retable d'Issenheim et la sculpture au nord des Alpes à la fin du Moyen Age.
Actes du colloque de Colmar (2-3 novembre 1987), ed. Ch. Heck, Colmar, Musée d'Unterlinden, „Bulletin de la Société Schon-
gauer", numéro spécial, 1989, s. 30 i п.
ANDRZEJ WOZIŃSKI
Michała z Augsburga, a także jego słaba artystycznie replika z Ostrowitego (Muzeum Narodowe w Gdańsku
- il. 91), o której będzie jeszcze mowa, powiększają nieliczną grupę retabulów o obustronnie rzeźbionych
skrzydłach wewnętrznych. W dziełach pomorskich dochodzi jednak rys szczególny - otóż po zamknięciu
skrzydeł wewnętrznych partie reliefowe sąsiadują z kwaterami, malowanymi na awersach drugiej pary ru-
chomych skrzydeł. Zestawienie - rzeźba w centrum, malarstwo po bokach - jest typowe dla uroczystych
odsłon wielu nastaw późnogotyckich58, natomiast poza retabulami gdańskim i z Ostrowitego nie znajduję
innych przykładów, w których analogiczna dyspozycja gatunków artystycznych pojawiałaby się w otwarciu
innym aniżeli świąteczne. Uroczysta odsłona nastawy w kościele Mariackim nie jest wyłącznie rzeźbiona,
włączona jest bowiem do niej malowana predella. Ze względu na to można wskazać analogie południowo-
niemieckie: retabulum z około 1518 r. w Limbach59 oraz nastawę z 1518 r. w kościele św. Floriana na
Kleparzu w Krakowie, oba dzieła wykonane przez Hansa Suesa von Kulmbach60.
Struktura obrazowa w obrębie każdej z odsłon gdańskiej nastawy jest hierarchiczna. Tutaj omówiona
będzie odsłona świąteczna. Zestawienie umieszczonego w centrum przedstawienia narracyjnego z wyobra-
żeniem prezentacyjnym po bokach jest typowe dla nastaw północnoniemieckich, począwszy od wspomnia-
nych zabytków z Doberanu, Oberwesel i Marienstatt (il. 23). Występuje ponadto w dwóch prototypowych
retabulach niderlandzkich Jacques'a de Baerze: pasyjnym (partie malarskie Melchior Broederlam) oraz
dedykowanym świętym i męczennikom, które stanęły na ołtarzach kartuzji Champmol w 1399 r. (Musée des
Beaux-Arts w Dijon - il. 24-25)61. W nastawach południowoniemieckich zdecydowanie częściej można
zauważyć jak gdyby odwrócenie tego porządku: w centrum znajdują się hieratyczne, niezwiązane akcją
figury lub wyobrażenie narracyjne, które ma jednak zazwyczaj cechy prezentacyjne bądź jednocześnie nar-
racyjne i prezentacyjne, natomiast po bokach widnieją przedstawienia, w których narracja poprowadzona
jest w sposób o wiele bardziej potoczysty i swobodny niż w centrum. Południowoniemiecką cechą odświęt-
nego otwarcia nastawy Michała z Augsburga jest natomiast silne wyróżnienie grupy środkowej; w nasta-
wach północnych podział na centrum i boki oraz przedstawienia narracyjne i prezentacyjne jest mniej ostry62.
Hierarchizacja wyobrażeń w nastawie gdańskiej objawia się także zróżnicowaniem wielkości figur: postaci
większe bezpośrednio sąsiadują z mniejszymi. W retabulach snycerskich podobne rozwiązanie formalne
pojawia się zapewne po raz pierwszy w wymienionych nastawach Jacques'a de Baerze, przypominających
elewacje gotyckich katedr, z licznymi mniejszymi i większymi figurami, ustawionymi na różnej wysokości,
w arkadach, wnętrzach tabernakulowych lub na wspornikach (il. 24). Zróżnicowane wielkością figury świę-
tych pojawiały się później w rozmaitych konfiguracjach zarówno w nastawach północno-, jak i południowo-
niemieckich, oraz, oczywiście, niderlandzkich. Za pomocą takiego zabiegu formalnego prezentowano hie-
rarchię niebieską. Ponadto miniaturyzacja figur bądź scen umożliwiła wprowadzenie do przedstawień
pierwszoplanowych dodatkowych, uzupełniających wątków.
Znamienną cechą gdańskiej nastawy jest liczba odsłon. Jest ich właściwie cztery - czwarta znajduje się
z tyłu. Niezależnie od rozbieżności w datowaniu malowanych kwater odwrocia korpusu, należy również i na
nie spojrzeć z perspektywy rozwoju późnogotyckiej nastawy. Dekoracje tylnej strony szafy występują rzadko.
Najwcześniejszym przykładem wśród późnogotyckich nastaw jest wspomniane retabulum w Zwickau, którego
odwrocie korpusu ozdobione jest sceną Sądu Ostatecznego, natomiast rewersy stałych skrzydeł pokryte są
jest dosyć wątłą przesłanką, by sądzić, że cała nastawa była rzeźbiona. Nieistniejące retabulum Mikołaja z Lejdy z lat 1465-1466
z katedry w Konstancji, które według Paatza stało się prototypem południowoniemieckich nastaw o drugim otwarciu wyłącz-
nie rzeźbionym, miało rewersy skrzydeł, zdaniem tego badacza, nieozdobione, Paatz, Suddeutsche Schnitzaltare..., s. 19-21,
przyp. 24.
58 Na początku długiej serii nastaw o korpusie rzeźbionym i malowanych awersach skrzydeł Paatz, Suddeutsche Schnit-
zaltàre..., s. 14 i п., umieszcza Hansa Multschera - retabula Karga w katedrze w Ulm z około 1433 г., z Wurzach (1437 r.) i Sterzing
(1456-1459).
59 F. Winkler, Hans von Kulmbach, Lehen und Werke eines frankischen Ktinstlers der Diirerzeit, Kulmbach 1959, s. 69.
60 W. Marcinkowski, Rzeźby retabulum św. Jana Chrzciciela w kościele św. Floriana na Kleparzu w Krakowie. Geneza
stylu - twórca, „Folia Historiae Artium", XXIV, 1988, s. 13 i n.
61 P. Q u ar ré, Musée des Beaux-Arts de Dijon. Catalogue des sculptures, [b.m.w.] 1960, s. 10, kat. nr 4-5, il. II-V;
W. Mersmann, Jaques de Baerze und Claus Sluter, „Aachener Kunstblatter", 39, 1969, s. 149 i п., il. 5-6.
62 W. We g n e r, Der Deutsche Altar des spâten Mittelalters, Munchen 1941, s. 57; P. S к u b i s z e w s к i, Le retable gothique
sculpté: entre le dogme et l'univers humain, |w:| Le retable d'Issenheim et la sculpture au nord des Alpes à la fin du Moyen Age.
Actes du colloque de Colmar (2-3 novembre 1987), ed. Ch. Heck, Colmar, Musée d'Unterlinden, „Bulletin de la Société Schon-
gauer", numéro spécial, 1989, s. 30 i п.