DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0028
ANDRZEJ WOZIŃSKI
malowanym en grisaille ornamentem roślinnym63. Warto wspomnieć o nastawie Jacoba Reussa z Ravensburga
z lat 1486-1492 w katedrze w Chur. Z tyłu jej szafy znajduje się rzeźbiona Pasja, natomiast na odwrociu
predelli kontynuowany jest snycersko opracowany cykl pasyjny, który rozpoczyna się na jej przodzie64.
Poszczególne elementy składowe gdańskiej nastawy mają niejednorodną genezę. Kształt korpusu o schod-
kowym podwyższeniu pośrodku wywodzi się z nastaw południowoniderlandzkich65. Z retabulum pasyjnego
Jacques'a de Baerze z kartuzji Champmol (il. 24) motyw ten trafił do wielu nastaw południowoniemieckich,
w których został pomniejszony w stosunku do reszty korpusu. Postać najbliższą gdańskiej uzyskał w reta-
bulum Michela Erharta z 1493-1494 w kościele w Blaubeuren66 oraz w nastawie Riemenschneidera z lat
1499-1505 w Rothenburgu nad Tauberem (il. 26)67. Również pochodzenia niderlandzkiego jest arkada z
figuralnymi przedstawieniami, wpisana w kształt korpusu68. Trudno stwierdzić, jaką drogą rozwiązanie to
trafiło do Gdańska. W retabulach południowoniemieckich arkada obramienia występuje dość powszechnie,
lecz ma tam kształt zazwyczaj półkolisty1 , koszowy lub odcinkowy - formy zbliżonej do nastawy Mi-
chała z Augsburga na tym terenie nie udało się odnaleźć. Być może została zaczerpnięta bezpośrednio
z jakiegoś retabulum niderlandzkiego lub dolnoreńskiego. Zbliżony kształt arkady z półkoliście podniesioną
partią na osi pionowej, wpasowaną w schodkowe podwyższenie, występował we fragmentarycznie zacho-
wanych nastawach utrechckiego rzeźbiarza Adriaena van Wesel w Buurkerk w Utrechcie z około 1470 r.72
oraz z 's-Hertogenbosch z 1477 r.73 Podobnie ukształtowane arkadowe obramienie cechowało, niedaleko
szukać, zaginiony korpus tzw. Dużego Ołtarza Ferberów z kościoła Mariackiego w Gdańsku74. Widzimy je
również w retabulum ołtarza głównego, rozpoczętym przez Mistrza Arnta przed 1490 r. (zm. 1493), a ukoń-
czonym przez Mistrza Loedewicha około 1500 r. w kościele św. Mikołaja w Kalkarze75. Niderlandzką
Strieder, Tafelmalerei in Niirnberg..., kat. nr 49, il. 81.
64 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 41. Autor uznał dekorację odwrocia korpusu nastawy w Chur za ewenement;
odniósł się sceptycznie do hipotezy Ludwiga Volkmanna {Der Uberlinger Rathaussaal des Jacob Russ und der Darstellung des
deutschen Reichsstànde, Berlin 1934, s. 6), który twierdził, iż korpus nastawy był obrotowy, co pozwalało w okresie Wielkanocy
ukazywać wiernym Pasję wyrzeźbioną na odwrociu. H. Schindler, Der Schnitzaltar. Meisterwerke und Meister in Siiddeutsch-
land, Ôsterreich und Tirol, Regensburg 1978, s. 51, sądzi, iż dekoracja rzeźbiarska tylnej partii korpusu nastawy w Chur jest
konsekwencją ewolucji retabulum o obustronnie rzeźbionych skrzydłach. Najczęściej spotykane tematy na rewersach szaf retabu-
lów to Sąd Ostateczny, zob. Himmel, Hôlle, Fegefeuer. Das Jenseits im Mittelalter. Katalog eine Ausstellung des Schweizerischen
Landesmuseums in Zusammenarbeit mit dem Schntitgen-Museum und der Mittelalterabteilung des Wallraf-Richartz-Museums der
Stadt Koln. hg. P. Jezler, Zurich 1994, nr kat. 135, przyp. 9.
65 O pochodzeniu tego motywu: Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 36; L.F. J а с o b s, The Inverted „ T" - Shape in Early
Netherlandish Altarpieces: Studies in the Relation between Painting and Sculpture, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte", 54, 1991, 1,
s. 33-65.
66 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 35-37, il. 10-11; Baxandall, op. cit., s. 258, il. 42, tabl. 18-22.
67 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 83-89, il. 37-39; Baxandall, op. cit., s. 172 i n, 262, il. 108-109.
6X K.M. Birkmeyer, The Arch Motif in Netherlandish Painting of the Fiftinth Century. A Study in changing Religious
Imagery, „The Art Bulletin", XLIII, March 1961, 1, s. 2-20 oraz XLIII, June 1961, 2, s. 99-112.
69 Na przykład retabulum Wita Stosza w Krakowie 1477-1489 (J. Białostocki, Uwagi o formie obramienia środkowej
części Ołtarza Mariackiego, [w:] Ars una. Prace z historii sztuki, pod red. E. Iwanoyki, Poznań, 1976, s. 57-62) lub nastawa
Ruprechta Potscha z Brixen (?) ukończona w 1520 r. w kościele pielgrzymkowym w Heiligenblut w Karyntii (Schindler,
op. cit., s. 263-266, il. na s. 230).
70 Na przykład nastawa Hansa Schiichlina z 1469 r. w Tiefenbronn (Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 29, il. 6) lub
projekt retabulum Jorga Syrlina Starszego z 1474 r. dla katedry w Ulm (Wiirttenbergisches Landesmuseum w Stuttgarcie)
(W. Deutsch, Der ehemalige Hochaltar und das Chorgestiihl, zur Syrlin und zur Bildhauerfrage, [w:] 600 Jahre Ulmer Munster.
Festschrift, hg. H.E. Specker, R. Wortmann, Ulm 1977, s. 250 i n.
71 Na przykład Hansa Multschera retabulum Karga z 1433 r. w katedrze w Ulm (M. Tripps, Hans Multscher: seine Ulmer
Schaffenszeit 1427-1467, Weissenhorn 1969, s. 69 i п., il. 128-129; idem, Neue Beobachtungen und Erkenntnisse zu verlorenen
Altarretabeln von Hans Multscher, „Pantheon", LIII, 1995, s. 5, il. 2-3.
72 W. Halsema-Kubes, G. Lemmens, G. de Werd, Adriaen van Wesel, een Utrechtse beeldhouwer uit de late
Middeleeuwen. Katalog wystawy w Rijksmuseum w Amsterdamie, 's-Gravenhage 1980, s. 19.
73 W. Halsema-Kubes, Der Altar Adriaen van Wesels aus 's-Hertogenbosch - Rekonstruktion und kunstgeschichtliche
Bedeutung, [w:] Flugelaltàre des spàten Mittelalters, hg. H. К r o h m, E. О e 11 e r m a n n, Berlin 1992, s. 144-156, il. 13 (rekon-
strukcja wyglądu nastawy).
74 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., tabl. 108.
75 W. Paatz, Verflechtungen in der Kunst der Spàtgotik zwischen 1360 und 1530: Einwirkungen aus den westlichen nach-
barlàndern auf Westdeutschland làngs der Rheinlinie und deutsch-rheinische Einwirkungen auf dièse Ldnder, Heidelberg 1967,
s. 49, il. 44; Ch. S с h u 1 z e - S e n g e r, Die spàtgotische Altar aus stattung der St. Nicolaikirche in Kalkar - Aspekte einer Entwic-
klung zur monochromen Fassung der Spàtgotik am Niederrhein, [w:l Flugelaltàre..., s. 27-29, il. 7.
malowanym en grisaille ornamentem roślinnym63. Warto wspomnieć o nastawie Jacoba Reussa z Ravensburga
z lat 1486-1492 w katedrze w Chur. Z tyłu jej szafy znajduje się rzeźbiona Pasja, natomiast na odwrociu
predelli kontynuowany jest snycersko opracowany cykl pasyjny, który rozpoczyna się na jej przodzie64.
Poszczególne elementy składowe gdańskiej nastawy mają niejednorodną genezę. Kształt korpusu o schod-
kowym podwyższeniu pośrodku wywodzi się z nastaw południowoniderlandzkich65. Z retabulum pasyjnego
Jacques'a de Baerze z kartuzji Champmol (il. 24) motyw ten trafił do wielu nastaw południowoniemieckich,
w których został pomniejszony w stosunku do reszty korpusu. Postać najbliższą gdańskiej uzyskał w reta-
bulum Michela Erharta z 1493-1494 w kościele w Blaubeuren66 oraz w nastawie Riemenschneidera z lat
1499-1505 w Rothenburgu nad Tauberem (il. 26)67. Również pochodzenia niderlandzkiego jest arkada z
figuralnymi przedstawieniami, wpisana w kształt korpusu68. Trudno stwierdzić, jaką drogą rozwiązanie to
trafiło do Gdańska. W retabulach południowoniemieckich arkada obramienia występuje dość powszechnie,
lecz ma tam kształt zazwyczaj półkolisty1 , koszowy lub odcinkowy - formy zbliżonej do nastawy Mi-
chała z Augsburga na tym terenie nie udało się odnaleźć. Być może została zaczerpnięta bezpośrednio
z jakiegoś retabulum niderlandzkiego lub dolnoreńskiego. Zbliżony kształt arkady z półkoliście podniesioną
partią na osi pionowej, wpasowaną w schodkowe podwyższenie, występował we fragmentarycznie zacho-
wanych nastawach utrechckiego rzeźbiarza Adriaena van Wesel w Buurkerk w Utrechcie z około 1470 r.72
oraz z 's-Hertogenbosch z 1477 r.73 Podobnie ukształtowane arkadowe obramienie cechowało, niedaleko
szukać, zaginiony korpus tzw. Dużego Ołtarza Ferberów z kościoła Mariackiego w Gdańsku74. Widzimy je
również w retabulum ołtarza głównego, rozpoczętym przez Mistrza Arnta przed 1490 r. (zm. 1493), a ukoń-
czonym przez Mistrza Loedewicha około 1500 r. w kościele św. Mikołaja w Kalkarze75. Niderlandzką
Strieder, Tafelmalerei in Niirnberg..., kat. nr 49, il. 81.
64 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 41. Autor uznał dekorację odwrocia korpusu nastawy w Chur za ewenement;
odniósł się sceptycznie do hipotezy Ludwiga Volkmanna {Der Uberlinger Rathaussaal des Jacob Russ und der Darstellung des
deutschen Reichsstànde, Berlin 1934, s. 6), który twierdził, iż korpus nastawy był obrotowy, co pozwalało w okresie Wielkanocy
ukazywać wiernym Pasję wyrzeźbioną na odwrociu. H. Schindler, Der Schnitzaltar. Meisterwerke und Meister in Siiddeutsch-
land, Ôsterreich und Tirol, Regensburg 1978, s. 51, sądzi, iż dekoracja rzeźbiarska tylnej partii korpusu nastawy w Chur jest
konsekwencją ewolucji retabulum o obustronnie rzeźbionych skrzydłach. Najczęściej spotykane tematy na rewersach szaf retabu-
lów to Sąd Ostateczny, zob. Himmel, Hôlle, Fegefeuer. Das Jenseits im Mittelalter. Katalog eine Ausstellung des Schweizerischen
Landesmuseums in Zusammenarbeit mit dem Schntitgen-Museum und der Mittelalterabteilung des Wallraf-Richartz-Museums der
Stadt Koln. hg. P. Jezler, Zurich 1994, nr kat. 135, przyp. 9.
65 O pochodzeniu tego motywu: Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 36; L.F. J а с o b s, The Inverted „ T" - Shape in Early
Netherlandish Altarpieces: Studies in the Relation between Painting and Sculpture, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte", 54, 1991, 1,
s. 33-65.
66 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 35-37, il. 10-11; Baxandall, op. cit., s. 258, il. 42, tabl. 18-22.
67 Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 83-89, il. 37-39; Baxandall, op. cit., s. 172 i n, 262, il. 108-109.
6X K.M. Birkmeyer, The Arch Motif in Netherlandish Painting of the Fiftinth Century. A Study in changing Religious
Imagery, „The Art Bulletin", XLIII, March 1961, 1, s. 2-20 oraz XLIII, June 1961, 2, s. 99-112.
69 Na przykład retabulum Wita Stosza w Krakowie 1477-1489 (J. Białostocki, Uwagi o formie obramienia środkowej
części Ołtarza Mariackiego, [w:] Ars una. Prace z historii sztuki, pod red. E. Iwanoyki, Poznań, 1976, s. 57-62) lub nastawa
Ruprechta Potscha z Brixen (?) ukończona w 1520 r. w kościele pielgrzymkowym w Heiligenblut w Karyntii (Schindler,
op. cit., s. 263-266, il. na s. 230).
70 Na przykład nastawa Hansa Schiichlina z 1469 r. w Tiefenbronn (Paatz, Siiddeutsche Schnitzaltàre..., s. 29, il. 6) lub
projekt retabulum Jorga Syrlina Starszego z 1474 r. dla katedry w Ulm (Wiirttenbergisches Landesmuseum w Stuttgarcie)
(W. Deutsch, Der ehemalige Hochaltar und das Chorgestiihl, zur Syrlin und zur Bildhauerfrage, [w:] 600 Jahre Ulmer Munster.
Festschrift, hg. H.E. Specker, R. Wortmann, Ulm 1977, s. 250 i n.
71 Na przykład Hansa Multschera retabulum Karga z 1433 r. w katedrze w Ulm (M. Tripps, Hans Multscher: seine Ulmer
Schaffenszeit 1427-1467, Weissenhorn 1969, s. 69 i п., il. 128-129; idem, Neue Beobachtungen und Erkenntnisse zu verlorenen
Altarretabeln von Hans Multscher, „Pantheon", LIII, 1995, s. 5, il. 2-3.
72 W. Halsema-Kubes, G. Lemmens, G. de Werd, Adriaen van Wesel, een Utrechtse beeldhouwer uit de late
Middeleeuwen. Katalog wystawy w Rijksmuseum w Amsterdamie, 's-Gravenhage 1980, s. 19.
73 W. Halsema-Kubes, Der Altar Adriaen van Wesels aus 's-Hertogenbosch - Rekonstruktion und kunstgeschichtliche
Bedeutung, [w:] Flugelaltàre des spàten Mittelalters, hg. H. К r o h m, E. О e 11 e r m a n n, Berlin 1992, s. 144-156, il. 13 (rekon-
strukcja wyglądu nastawy).
74 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., tabl. 108.
75 W. Paatz, Verflechtungen in der Kunst der Spàtgotik zwischen 1360 und 1530: Einwirkungen aus den westlichen nach-
barlàndern auf Westdeutschland làngs der Rheinlinie und deutsch-rheinische Einwirkungen auf dièse Ldnder, Heidelberg 1967,
s. 49, il. 44; Ch. S с h u 1 z e - S e n g e r, Die spàtgotische Altar aus stattung der St. Nicolaikirche in Kalkar - Aspekte einer Entwic-
klung zur monochromen Fassung der Spàtgotik am Niederrhein, [w:l Flugelaltàre..., s. 27-29, il. 7.