DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0030
24
ANDRZEJ WOZIŃSKI
Mikołaja w Rewalu (partie rzeźbione, przypisywane Johannesowi Stenratowi, malowane - wiązane z warsz-
tatem Hermana Rodego z Lubeki, obecnie kościół św. Olafa w Tallinie)80. Tak liczna grupa świętych, ujęta
w podobny schemat kompozycyjny jak w Gdańsku, na awersach skrzydeł retabulów południowoniemiec-
kich nie występuje. Podziały pionowe i poziome na skrzydłach nastawy gdańskiej sprawiają, iż święci nie
tworzą, jak w wielu dziełach północnoniemieckich, nieprzerwanego szeregu, lecz są pogrupowani. Awersy
skrzydeł w Gdańsku podzielone są na sześć dużych kwater, po dwa w rzędzie (jak na malowanych skrzy-
dłach nastawy św. Elżbiety Turyńskiej z lat 1474-1477 w Koszycach81), oraz jedną mniejszą, na górze. Na
analogiczny podział awersów skrzydeł nie natrafiłem. Pewnego podobieństwa z programem i kompozycją
awersów skrzydeł nastawy Michała z Augsburga można doszukać się jedynie w retabulum z 1447 г., które
pierwotnie stało na ołtarzu głównym w kościele w Wiener Neustadt (obecnie w katedrze św. Szczepana
w Wiedniu)82. W wersji zamkniętej oraz przy pierwszym otwarciu wiedeńskiej nastawy każde ze skrzydeł
podzielone jest na cztery kwatery w układzie pionowym. Podział na cztery kondygnacje występuje także
w wyższej partii awersów skrzydeł nastawy Michała z Augsburga. We wspomnianych odsłonach retabulum
wiedeńskiego w każdej z kwater widnieją namalowane trójki świętych, a więc podobnie jak w Gdańsku,
biorąc pod uwagę jedynie nieistniejące srebrne figurki. Pod względem kompozycyjnym i programowym
pierwsze otwarcie nastawy z Wiener Neustadt przypomina więc awersy wewnętrznych skrzydeł gdańskiego
retabulum. Przy tym program treściowy rzeźbionych partii nastawy gdańskiej, poświęcony Marii i wszyst-
kim świętym, jest bardzo bliski wiedeńskiemu, lecz odwrócono porządek prezentacji tematów. W Gdańsku
uroczysta odsłona dedykowana jest Marii i wszystkim świętym; na reliefach rewersów przedstawiono cykl
maryjny, natomiast w Wiedniu odświętne otwarcie prezentuje tematykę niemal wyłącznie maryjną, w kor-
pusie: Koronacja oraz, w dolnej kondygnacji, Maria z Dzieciątkiem pomiędzy śś. Barbarą i Katarzyną, na
skrzydłach (reliefy): Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Zaśnięcie Marii, Przyjęcie Marii w Niebie,
wszyscy święci zaś pojawiają się w podrzędniejszych odsłonach. Związków typologicznych i funkcjonalnych
pomiędzy nastawami z Gdańska i Wiednia można się również doszukać, porównując ich predelle. Obie są ma-
lowane i podzielone na kwatery (w Gdańsku trzy, w Wiedniu cztery); po ich otwarciu ukazywały się schow-
ki na relikwie. Relikwiarzową funkcję predelli gdańskiej nastawy uznać należy za rys regresywny83. Predel-
la w Gdańsku była otwierana i zamykana w nietypowy sposób. Zawiasy nie były, jak zazwyczaj, zamontowane
pionowo, na styku skrzyni ze skrzydłami, lecz poziomo, w połowie wysokości malowanych kwater84.
Reasumując uwagi o typie nastawy Michała z Augsburga, podkreślić trzeba heterogeniczność poszcze-
gólnych rozwiązań, będącą może wynikiem kompromisu pomiędzy koncepcjami wykształconego w Niem-
czech Południowych artysty a życzeniami zleceniodawców, którym bliższa była sztuka Północy. Godne
podkreślenia są również cechy retrospektywne gdańskiego retabulum - srebrne figury na skrzydłach, odniesie-
nia do tradycyjnych, sięgających genezą początku XIV w., schematów kompozycyjnych nastaw ołtarzowych
- oraz funkcja relikwiarzową, pozostające w zgodzie z ogólnymi tendencjami plastyki późnogotyckiej85.
Geneza formalna wyobrażeń w nastawie jest niemal wyłącznie południowoniemiecka. Wiele źródeł już
wskazano, lecz dotychczasowe ustalenia mają charakter cząstkowy. Spostrzeżenie wytrawnego atrybucjoni-
sty - Wilhelma Bodego86, który doszukał się w gdańskiej scenie Koronacji Marii uderzających zbieżności
z wyobrażeniem w epitafium Matthausa Landauera, wykonanym przez Adama Krafta w 1503 r. w kościele
św. Sebalda w Norymberdze (il. 28)87, zostało niemal niezauważone przez późniejszych badaczy. Tymcza-
sem analogie sięgają tak daleko, iż niebezpodstawne staje się przypuszczenie, że dzieło Krafta stanowiło
V. Raam, Gooti Puuskulptuur Eestis, Tallin 1976, s. 40^16, il. 56-94, tabl. П.
81 G. Tor ok, Zu Fragen der skulpturalen Ausstattung des Altars der hi. Elisabeth in Kaschau, [w:] Flugelaltàre..., s. 157-166.
82 Friedrich III. Kaiserresidenz. Wiener Neustadt. St Peter an der Sperr Wiener Neustadt. Ausstellungskat. 28. Mai bis 30.
October 1966, Wien 1966, nr kat. 234; F. Ko b 1 e r, Beobachtungen am und Thesen zum wiener neustddter Retabel im Stephansdom
zu Wien, „Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst und Denkmalpflege", XLVIII, 1994, Heft 1/2, s. 22-28; M. Ko 11 er, Der Wiener
neustddter Altar im wiener Stephansdom. Zur Halbzeit eines Restauratorprojektes, ibidem, s. 28 i n, zob. zwłaszcza rys. 10 a-b.
83 Z okresu schyłku średniowiecza pochodzi bardzo niewiele nastaw-relikwiarzy, zestawia je Keller, op. cit., s. 133 i n;
z drugiej jednak strony E.F.A. Miinzenberger, Zur Kenntniss und WUrdigung der mittelalterlichen Altdre Deustchlands, Bd. 1,
Frankfurt a. M. 1885-1890, s. 113, omawiając nastawę we Fromborku, która zawierała relikwie, co wynika z przytoczonego przez
niego dokumentu wizytacyjnego, podaje, iż na Północy wiele współczesnych jej nastaw miało relikwie w predellach.
84 Dr os t, Kunstdenkmdler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 81, rys. 19.
85 В. Decker, Das Ende des mittelalterlichen Kultbildes und die Plastik Hans Eeinbergers, Bamberg 1985, s. 114 i n.
86 W. von В ode, Geschichte der deutschen Plastik, Berlin 1885 (Geschichte der deutschen Kunst, Bd. 2), s. 127-128.
87 W. Schwemmer, Adam Kraft, Nurnberg 1958, s. 31-32, il. 52.
ANDRZEJ WOZIŃSKI
Mikołaja w Rewalu (partie rzeźbione, przypisywane Johannesowi Stenratowi, malowane - wiązane z warsz-
tatem Hermana Rodego z Lubeki, obecnie kościół św. Olafa w Tallinie)80. Tak liczna grupa świętych, ujęta
w podobny schemat kompozycyjny jak w Gdańsku, na awersach skrzydeł retabulów południowoniemiec-
kich nie występuje. Podziały pionowe i poziome na skrzydłach nastawy gdańskiej sprawiają, iż święci nie
tworzą, jak w wielu dziełach północnoniemieckich, nieprzerwanego szeregu, lecz są pogrupowani. Awersy
skrzydeł w Gdańsku podzielone są na sześć dużych kwater, po dwa w rzędzie (jak na malowanych skrzy-
dłach nastawy św. Elżbiety Turyńskiej z lat 1474-1477 w Koszycach81), oraz jedną mniejszą, na górze. Na
analogiczny podział awersów skrzydeł nie natrafiłem. Pewnego podobieństwa z programem i kompozycją
awersów skrzydeł nastawy Michała z Augsburga można doszukać się jedynie w retabulum z 1447 г., które
pierwotnie stało na ołtarzu głównym w kościele w Wiener Neustadt (obecnie w katedrze św. Szczepana
w Wiedniu)82. W wersji zamkniętej oraz przy pierwszym otwarciu wiedeńskiej nastawy każde ze skrzydeł
podzielone jest na cztery kwatery w układzie pionowym. Podział na cztery kondygnacje występuje także
w wyższej partii awersów skrzydeł nastawy Michała z Augsburga. We wspomnianych odsłonach retabulum
wiedeńskiego w każdej z kwater widnieją namalowane trójki świętych, a więc podobnie jak w Gdańsku,
biorąc pod uwagę jedynie nieistniejące srebrne figurki. Pod względem kompozycyjnym i programowym
pierwsze otwarcie nastawy z Wiener Neustadt przypomina więc awersy wewnętrznych skrzydeł gdańskiego
retabulum. Przy tym program treściowy rzeźbionych partii nastawy gdańskiej, poświęcony Marii i wszyst-
kim świętym, jest bardzo bliski wiedeńskiemu, lecz odwrócono porządek prezentacji tematów. W Gdańsku
uroczysta odsłona dedykowana jest Marii i wszystkim świętym; na reliefach rewersów przedstawiono cykl
maryjny, natomiast w Wiedniu odświętne otwarcie prezentuje tematykę niemal wyłącznie maryjną, w kor-
pusie: Koronacja oraz, w dolnej kondygnacji, Maria z Dzieciątkiem pomiędzy śś. Barbarą i Katarzyną, na
skrzydłach (reliefy): Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Zaśnięcie Marii, Przyjęcie Marii w Niebie,
wszyscy święci zaś pojawiają się w podrzędniejszych odsłonach. Związków typologicznych i funkcjonalnych
pomiędzy nastawami z Gdańska i Wiednia można się również doszukać, porównując ich predelle. Obie są ma-
lowane i podzielone na kwatery (w Gdańsku trzy, w Wiedniu cztery); po ich otwarciu ukazywały się schow-
ki na relikwie. Relikwiarzową funkcję predelli gdańskiej nastawy uznać należy za rys regresywny83. Predel-
la w Gdańsku była otwierana i zamykana w nietypowy sposób. Zawiasy nie były, jak zazwyczaj, zamontowane
pionowo, na styku skrzyni ze skrzydłami, lecz poziomo, w połowie wysokości malowanych kwater84.
Reasumując uwagi o typie nastawy Michała z Augsburga, podkreślić trzeba heterogeniczność poszcze-
gólnych rozwiązań, będącą może wynikiem kompromisu pomiędzy koncepcjami wykształconego w Niem-
czech Południowych artysty a życzeniami zleceniodawców, którym bliższa była sztuka Północy. Godne
podkreślenia są również cechy retrospektywne gdańskiego retabulum - srebrne figury na skrzydłach, odniesie-
nia do tradycyjnych, sięgających genezą początku XIV w., schematów kompozycyjnych nastaw ołtarzowych
- oraz funkcja relikwiarzową, pozostające w zgodzie z ogólnymi tendencjami plastyki późnogotyckiej85.
Geneza formalna wyobrażeń w nastawie jest niemal wyłącznie południowoniemiecka. Wiele źródeł już
wskazano, lecz dotychczasowe ustalenia mają charakter cząstkowy. Spostrzeżenie wytrawnego atrybucjoni-
sty - Wilhelma Bodego86, który doszukał się w gdańskiej scenie Koronacji Marii uderzających zbieżności
z wyobrażeniem w epitafium Matthausa Landauera, wykonanym przez Adama Krafta w 1503 r. w kościele
św. Sebalda w Norymberdze (il. 28)87, zostało niemal niezauważone przez późniejszych badaczy. Tymcza-
sem analogie sięgają tak daleko, iż niebezpodstawne staje się przypuszczenie, że dzieło Krafta stanowiło
V. Raam, Gooti Puuskulptuur Eestis, Tallin 1976, s. 40^16, il. 56-94, tabl. П.
81 G. Tor ok, Zu Fragen der skulpturalen Ausstattung des Altars der hi. Elisabeth in Kaschau, [w:] Flugelaltàre..., s. 157-166.
82 Friedrich III. Kaiserresidenz. Wiener Neustadt. St Peter an der Sperr Wiener Neustadt. Ausstellungskat. 28. Mai bis 30.
October 1966, Wien 1966, nr kat. 234; F. Ko b 1 e r, Beobachtungen am und Thesen zum wiener neustddter Retabel im Stephansdom
zu Wien, „Ósterreichische Zeitschrift fur Kunst und Denkmalpflege", XLVIII, 1994, Heft 1/2, s. 22-28; M. Ko 11 er, Der Wiener
neustddter Altar im wiener Stephansdom. Zur Halbzeit eines Restauratorprojektes, ibidem, s. 28 i n, zob. zwłaszcza rys. 10 a-b.
83 Z okresu schyłku średniowiecza pochodzi bardzo niewiele nastaw-relikwiarzy, zestawia je Keller, op. cit., s. 133 i n;
z drugiej jednak strony E.F.A. Miinzenberger, Zur Kenntniss und WUrdigung der mittelalterlichen Altdre Deustchlands, Bd. 1,
Frankfurt a. M. 1885-1890, s. 113, omawiając nastawę we Fromborku, która zawierała relikwie, co wynika z przytoczonego przez
niego dokumentu wizytacyjnego, podaje, iż na Północy wiele współczesnych jej nastaw miało relikwie w predellach.
84 Dr os t, Kunstdenkmdler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 81, rys. 19.
85 В. Decker, Das Ende des mittelalterlichen Kultbildes und die Plastik Hans Eeinbergers, Bamberg 1985, s. 114 i n.
86 W. von В ode, Geschichte der deutschen Plastik, Berlin 1885 (Geschichte der deutschen Kunst, Bd. 2), s. 127-128.
87 W. Schwemmer, Adam Kraft, Nurnberg 1958, s. 31-32, il. 52.