DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0032
26
ANDRZHJ WOZIŃSKI
wień na reliefach od rycin Durera dostrzegł już Hirsch ; jego konstatację uściślili późniejsi badacze, wska-
zując na konkretne drzeworyty norymberskiego artysty oraz prace innych twórców96. Oto dotychczasowe
wnioski, uzupełnione o kilka nowych spostrzeżeń. Reliefy, ukazujące Prezentację Marii w świątyni, Nawie-
dzenie, Pokłon Trzech Króli, Dwunastoletniego Jezusa w świątyni, Chrystofanię Marii i Zaśnięcie, opierają
się na drzeworytach Durera (odpowiednio) B. 81, В. 84, В. 3 i В. 87, В. 91, В. 46, В. 93, pochodzących,
poza jednym wyjątkiem (В. 3, 1511 r.) z cyklów: Żywot Marii i Mała Pasja, które ukazały się w 1511 r.97
W poszczególnych scenach twórca gdański był w niejednakowym stopniu wierny pierwowzorom graficz-
nym. Drzeworytnicze kompozycje najdosłowniej powtórzył w wyobrażeniach Marii w świątyni oraz dwu-
nastoletniego Jezusa w świątyni. Nawiedzenie w porównaniu z pierwowzorem nabrało większego oddechu
dzięki zwiększeniu dystansu pomiędzy Marią a św. Elżbietą i rozbudowaniu partii pejzażu. W Pokłonie
Trzech Króli rzeźbiarz dość swobodnie posłużył się drzeworytami, zmieniając zasadniczo postać króla Kaspra
oraz pejzaż w tle. Zależność Chrystofanii Marii oraz Zaśnięcia od prac Durera jest luźna i być może nie były
one jedynym źródłem kompozycji. W co najmniej równym stopniu wzorcem dla Chrystofanii Marii mógł
być drzeworyt Hansa Schaufeleina ze Spéculum passionis Ulricha Pindera z 150698, natomiast dla Zaśnięcia
Marii rycina (B 33) Martina Schongauera". Miedzioryt (B. 3)1()() tego samego twórcy stanowił podkład dla
Zwiastowania w gdańskim retabulum. Drost101 (a za nim Betlejewska102) twierdził, iż kompozycja tego re-
liefu opiera się na Zwiastowaniu Riemenschneidera w kwaterze nastawy w Creglingen103, tymczasem jedy-
ny wspólny z tym wyobrażeniem motyw to szata archanioła, rozpostarta w wolutowych zwojach wzdłuż
lewej, pionowej krawędzi sceny; reszta wzięta jest z Schongauera. W Bożym Narodzeniu na skrzydle nasta-
wy postaci Marii, św. Józefa oraz otoczone przez aniołów Dzieciątko, leżące w wiklinowym koszyku, na
pole płaszcza Marii ukazane są w sposób typowy dla ikonografii późnośredniowiecznej, zbieżny z wieloma
kompozycjami różnych twórców. W scenie tej zwracają uwagę pasterze, stojący za murem, który, oddzie-
lając plany przedstawienia, stanowi jednocześnie tło dla doniosłego wydarzenia, rozgrywającego się z przo-
du. Zbliżona kompozycja występuje w drzeworycie Hansa Baldunga Griena104, który być może w części
posłużył jako pierwowzór gdańskiemu reliefowi. Kompozycja Zesłania Ducha Świętego powtarza natomiast
dość wiernie drzeworyt Schaufeleina ze wspomnianego już dzieła Pindera z 1506 r.105
Michał z Augsburga, jak wynika z zachowanych dokumentów, był z pewnością autorem projektu na-
stawy. W jakim stopniu natomiast brał bezpośredni udział w wykonaniu retabulum, trudno stwierdzić. W tak
dużym przedsięwzięciu musiało uczestniczyć kilku wykonawców. Świadczyć o tym mogą różnice w pozio-
mie wykonania poszczególnych partii snycerskich, które przypisałem dwóm rzeźbiarzom. Większość bada-
czy twierdziła, iż Michał z Augsburga był jedynie autorem niektórych partii malarskich nastawy, natomiast
rzeźby wykonał kto inny106. Przypuszczenie to opierało się na przekazach archiwalnych, które, bez wyjątku,
nazywają Michała malarzem. List z 9 marca 1526 r. kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego do księcia Al-
brechta Pruskiego, w którym mowa jest o bardzo biegłym rzeźbiarzu, polecanym kanclerzowi przez gdań-
skiego malarza Michała (niewątpliwie Michała z Augsburga)107, zdaje się potwierdzać to stanowisko, ponie-
waż gdyby Michał był rzeźbiarzem, poleciłby sam siebie, jak można domniemywać. Kwestię tę trudno
jednak rozstrzygnąć w sposób zdecydowany. Rozwiązanie jej utrudnia ponadto nomenklatura, występująca
95 Hirsch, op. cit., s. 445.
96 Zob. przede wszystkim Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 74-76; С. Betlejewska, Ołtarz „Ko-
ronacji NM Panny" z kościoła NMP w Gdańsku, „Studia Gdańskie", 4, 1980, s. 217-219.
97 Durer. Des Meisters Gemalde, Kupferstiche und Hołzschnitte, hg. V. S с h e r e r, Stuttgartt, Leipzig 1916, wyd. 3, tutaj pełny
zestaw reprodukcji.
98 K.H. Schreyl, Hans Schàufelein. Das Druckgraphische Werk, Nórdlingen 1990, il. 381.
99 M. Lehrs, Martin Schongauer. Nachbiłdungen seiner Kupferstiche, Berlin 1914, tabl. XXX-XXXI.
100 Ibidem, tabl. П.
101 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 76, 89, il. 18, tabl. 19.
102 Betlejewska, op. cit., s. 218.
103 Bier, op. cit., il. 65.
104 Bilder-Katalog zu Max Geisberg, Der Deutsche Einblatt-Holzschnitt in der ersten Hâlfte des XVI. Jahrhunderts, hg.
H. Schmidt, Miinchen 1930, nr 62.
105 Schreyl, op. cit., il. 385.
106 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 76; A. G о s i e n i e с к a, Sztuka w Gdańsku. Malarstwo, rzeźba,
grafika, [w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 288, il. 159-160; H. Małkiewiczówna, Michał z Augsburga,
[w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej cyt.: PSB), t. XX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 618-619.
107 List ten cytuje in extenso H. Ehrenberg, Geschichte der Kunst im Gebiete der Provinz Posen, Berlin 1893, s. 174, nr 4.
ANDRZHJ WOZIŃSKI
wień na reliefach od rycin Durera dostrzegł już Hirsch ; jego konstatację uściślili późniejsi badacze, wska-
zując na konkretne drzeworyty norymberskiego artysty oraz prace innych twórców96. Oto dotychczasowe
wnioski, uzupełnione o kilka nowych spostrzeżeń. Reliefy, ukazujące Prezentację Marii w świątyni, Nawie-
dzenie, Pokłon Trzech Króli, Dwunastoletniego Jezusa w świątyni, Chrystofanię Marii i Zaśnięcie, opierają
się na drzeworytach Durera (odpowiednio) B. 81, В. 84, В. 3 i В. 87, В. 91, В. 46, В. 93, pochodzących,
poza jednym wyjątkiem (В. 3, 1511 r.) z cyklów: Żywot Marii i Mała Pasja, które ukazały się w 1511 r.97
W poszczególnych scenach twórca gdański był w niejednakowym stopniu wierny pierwowzorom graficz-
nym. Drzeworytnicze kompozycje najdosłowniej powtórzył w wyobrażeniach Marii w świątyni oraz dwu-
nastoletniego Jezusa w świątyni. Nawiedzenie w porównaniu z pierwowzorem nabrało większego oddechu
dzięki zwiększeniu dystansu pomiędzy Marią a św. Elżbietą i rozbudowaniu partii pejzażu. W Pokłonie
Trzech Króli rzeźbiarz dość swobodnie posłużył się drzeworytami, zmieniając zasadniczo postać króla Kaspra
oraz pejzaż w tle. Zależność Chrystofanii Marii oraz Zaśnięcia od prac Durera jest luźna i być może nie były
one jedynym źródłem kompozycji. W co najmniej równym stopniu wzorcem dla Chrystofanii Marii mógł
być drzeworyt Hansa Schaufeleina ze Spéculum passionis Ulricha Pindera z 150698, natomiast dla Zaśnięcia
Marii rycina (B 33) Martina Schongauera". Miedzioryt (B. 3)1()() tego samego twórcy stanowił podkład dla
Zwiastowania w gdańskim retabulum. Drost101 (a za nim Betlejewska102) twierdził, iż kompozycja tego re-
liefu opiera się na Zwiastowaniu Riemenschneidera w kwaterze nastawy w Creglingen103, tymczasem jedy-
ny wspólny z tym wyobrażeniem motyw to szata archanioła, rozpostarta w wolutowych zwojach wzdłuż
lewej, pionowej krawędzi sceny; reszta wzięta jest z Schongauera. W Bożym Narodzeniu na skrzydle nasta-
wy postaci Marii, św. Józefa oraz otoczone przez aniołów Dzieciątko, leżące w wiklinowym koszyku, na
pole płaszcza Marii ukazane są w sposób typowy dla ikonografii późnośredniowiecznej, zbieżny z wieloma
kompozycjami różnych twórców. W scenie tej zwracają uwagę pasterze, stojący za murem, który, oddzie-
lając plany przedstawienia, stanowi jednocześnie tło dla doniosłego wydarzenia, rozgrywającego się z przo-
du. Zbliżona kompozycja występuje w drzeworycie Hansa Baldunga Griena104, który być może w części
posłużył jako pierwowzór gdańskiemu reliefowi. Kompozycja Zesłania Ducha Świętego powtarza natomiast
dość wiernie drzeworyt Schaufeleina ze wspomnianego już dzieła Pindera z 1506 r.105
Michał z Augsburga, jak wynika z zachowanych dokumentów, był z pewnością autorem projektu na-
stawy. W jakim stopniu natomiast brał bezpośredni udział w wykonaniu retabulum, trudno stwierdzić. W tak
dużym przedsięwzięciu musiało uczestniczyć kilku wykonawców. Świadczyć o tym mogą różnice w pozio-
mie wykonania poszczególnych partii snycerskich, które przypisałem dwóm rzeźbiarzom. Większość bada-
czy twierdziła, iż Michał z Augsburga był jedynie autorem niektórych partii malarskich nastawy, natomiast
rzeźby wykonał kto inny106. Przypuszczenie to opierało się na przekazach archiwalnych, które, bez wyjątku,
nazywają Michała malarzem. List z 9 marca 1526 r. kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego do księcia Al-
brechta Pruskiego, w którym mowa jest o bardzo biegłym rzeźbiarzu, polecanym kanclerzowi przez gdań-
skiego malarza Michała (niewątpliwie Michała z Augsburga)107, zdaje się potwierdzać to stanowisko, ponie-
waż gdyby Michał był rzeźbiarzem, poleciłby sam siebie, jak można domniemywać. Kwestię tę trudno
jednak rozstrzygnąć w sposób zdecydowany. Rozwiązanie jej utrudnia ponadto nomenklatura, występująca
95 Hirsch, op. cit., s. 445.
96 Zob. przede wszystkim Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 74-76; С. Betlejewska, Ołtarz „Ko-
ronacji NM Panny" z kościoła NMP w Gdańsku, „Studia Gdańskie", 4, 1980, s. 217-219.
97 Durer. Des Meisters Gemalde, Kupferstiche und Hołzschnitte, hg. V. S с h e r e r, Stuttgartt, Leipzig 1916, wyd. 3, tutaj pełny
zestaw reprodukcji.
98 K.H. Schreyl, Hans Schàufelein. Das Druckgraphische Werk, Nórdlingen 1990, il. 381.
99 M. Lehrs, Martin Schongauer. Nachbiłdungen seiner Kupferstiche, Berlin 1914, tabl. XXX-XXXI.
100 Ibidem, tabl. П.
101 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 76, 89, il. 18, tabl. 19.
102 Betlejewska, op. cit., s. 218.
103 Bier, op. cit., il. 65.
104 Bilder-Katalog zu Max Geisberg, Der Deutsche Einblatt-Holzschnitt in der ersten Hâlfte des XVI. Jahrhunderts, hg.
H. Schmidt, Miinchen 1930, nr 62.
105 Schreyl, op. cit., il. 385.
106 Drost, Kunstdenkmàler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 76; A. G о s i e n i e с к a, Sztuka w Gdańsku. Malarstwo, rzeźba,
grafika, [w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 288, il. 159-160; H. Małkiewiczówna, Michał z Augsburga,
[w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej cyt.: PSB), t. XX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 618-619.
107 List ten cytuje in extenso H. Ehrenberg, Geschichte der Kunst im Gebiete der Provinz Posen, Berlin 1893, s. 174, nr 4.