DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0038
32
ANDRZH.I WOZIŃSKI
Zagadnienie genezy stylu rzeźb nastawy Michała z Augsburga nie zostało do tej pory zgłębione w spo-
sób systematyczny, a wyrażone poglądy miały charakter ogólnikowy i impresyjny. W rzeźbach nastawy
dostrzegano cechy zarówno północno-, jak i południowoniemieckie. Abramowski120 oraz Brosig121 doszukali
się podobieństwa gdańskich rzeźb do figur w retabulum z około 1517-1522 lubeczanina Clausa Berga w ko-
ściele św. Kanuta w Odense w Danii122. Porównując twarz Marii i jej wijące się włosy z obliczem św. Marii
Magdaleny w nastawie Berga123, dostrzec można rzeczywiście uderzające podobieństwo. Na szatach tej
świętej oraz stojącej po jej lewej ręce niewiasty podobny jest, jak u Marii oraz w postaci jednego z królów
w Drzewie Jessego (il. 5), motyw poderwanej do góry poły płaszcza. Ale są to jedyne analogie pomiędzy
rzeźbami w nastawie gdańskiej a tymi w retabulum w Odense. W przeciwieństwie do rzeźb w dziele Micha-
ła z Augsburga postaci Berga są silnie poruszone, mają oblicza o głębszym wyrazie wewnętrznym, typy
twarzy męskich są zupełnie inne, a szaty kształtowane dekoracyjniej niż w Gdańsku. Północnoniemieckich
cech dopatrzył się, lecz tylko w centralnej grupie nastawy Michała z Augsburga, również Drost124. Omawia-
jąc jej reliefy, wskazał natomiast na związki z twórczością Riemenschneidera. Ten trop wypada kontynu-
ować, gdyż koneksji z dziełami tego twórcy bądź powstałymi pod jego wpływem znaleźć można więcej. Na
niektóre, dotyczące typu nastawy oraz kompozycji scen i postaci, zwróciłem już uwagę. Wiele analogii
występuje też w obrębie stylu. Oblicze Boga Ojca z długą brodą przypomina jednego z apostołów (św.
Andrzeja?) w scenie Ostatniej Wieczerzy w nastawie w Rothenburgu (il. 36)125: w bardzo podobny sposób
rzeźbione są partie włosów, które, lekko falując, opadają w osobnych splotach na ramiona, oraz broda
o pierścieniowo zawijających się, miejscami ażurowych lokach. Twarz Chrystusa ze sterczącym zarostem na
brodzie w szafie gdańskiej nastawy (il. 7), paradoksalnie, przypomina wizerunek Judasza w dziele Riemen-
schneidera (il. 37)126. Twarz o wydatnych kościach policzkowych i ostro zarysowanym podbródku oraz
fryzura młodego mężczyzny w scenie ukazującej Marię w świątyni powtarzają typ, który występuje w wi-
zerunku jednego z apostołów Frankonii z ołtarza głównego w katedrze w Wurzburgu z około 1508-1510
(Neumiinster w Wurzburgu), wykonanym również przez Riemenschneidera127. W twarzach aniołów, trzyma-
jących herby na reliefach w kościele Franciszkanów w Gdańsku, zauważyć można znaczne podobieństwo
do muzykujących aniołów na płaskorzeźbie z kręgu wiirzburskiego artysty (dawniej Deutsches Muséum
w Berlinie)128. Drost zwrócił uwagę na powtórzenie w figurze św. Jana Ewangelisty w Pasji w kościele św.
Katarzyny w Gdańsku schematu kompozycyjnego, który pojawia się w rzeźbie, również wyobrażającej tego
świętego w Pasji, z kręgu Riemenschneidera w kościele w Heidingsfeld koło Wiirzburga129. Wskazano już
pewną cechę warsztatową, owe krótkie, poprzeczne zacięcia dłuta w rozgałęzieniach fałd, szczególnie liczne
na szatach św. Jana Ewangelisty w Pasji w kościele św. Katarzyny oraz w wizerunku tego samego świętego
w kamiennym Ogrójcu w kościele Mariackim. Pojawia się ona również w kręgu Riemenschneidera, czego
dobrym przykładem jest figura Michała Archanioła z około 1515 r. (Mainfrankischen Muséum w Wurzbur-
gu)130. Dostrzeżone związki z Riemenschneiderem nie wyczeipują zagadnienia genezy stylu twórcy gdań-
skiego. Zauważyć bowiem należy, iż w jego pracach recepcja języka artystycznego wielkiego rzeźbiarza
z Wiirzburga miała charakter selektywny i dość powierzchowny; ograniczony do posługiwania się podobnymi
rozwiązaniami kompozycyjnymi, typami twarzy, motywami dekoracyjnymi oraz zbliżonym sposobem opra-
12(1 P. Abramowski, Danziger Plastik. Von der Mitte des 14. Jahrhunderts bis zum Beginn der Renaissance, Leipzig 1926
(maszynopis dysertacji doktorskiej, Biblioteka Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu), s. 78-81; idem, Gotische Altdre der
Danziger Marienkirche, „Ostdeutsche Monatshefte", 8, 1928, Heft 5, s. 372-373.
121 A. Brosig, Plastyka gotycka na Pomorzu, Toruń 1930, s. 45-46.
122 H. Dec ker t, Die Lubisch-Baltische Skulptur im Anfang des 16. Jahrhunderts, „Marburger Jahrbuch ftir Kunstwissen-
schaft", 3, 1927, s. 4-15, 27-30, tabl. I-V; V. H aa s trup, Claus Berg, [w:] Allgemeines Kunstler Lexikon. Die Bildenden Kunstler
aller Zeiten und Vôlker, Bd. 9, Mùnchen-Leipzig 1994, s. 299-301.
123 V.C. H ab i с ht, Der Niedersàchsische Kunstkreis, Hannover 1930, s. 205, il. 110.
124 Drost, Kunstdenkmaler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 74-76.
125 В i er, op. cit., il. 34.
126 Ibidem, il. 35.
127 Ibidem, il. 73.
I2K T. De mm 1er, Staatliche Museen zu Berlin, Die Bildwerke des Deutschen Muséums, Die Bildwerke in Holz, Stein und
Ton, Grossplastik, Berlin-Leipzig 1930, nr kat. 1559, il. s. 171.
124 Drost, Kunstdenkmaler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 96, il. 31-32, 35; Die Kunstdenkmaler von Unterfranken &
Aschaffenburg, Heft Ш, Bezirksamt Wurzburg, Munchen 1911, s. 50, il. 32.
ш H. M u t h, Tilman Riemenschneider. Die Werke des Bildschnitzers und Bildhauers, seiner Werkstatt und seines Umkreises
im Mainfrankischen Muséum Wurzburg, Wurzburg 1982, nr kat. 51.
ANDRZH.I WOZIŃSKI
Zagadnienie genezy stylu rzeźb nastawy Michała z Augsburga nie zostało do tej pory zgłębione w spo-
sób systematyczny, a wyrażone poglądy miały charakter ogólnikowy i impresyjny. W rzeźbach nastawy
dostrzegano cechy zarówno północno-, jak i południowoniemieckie. Abramowski120 oraz Brosig121 doszukali
się podobieństwa gdańskich rzeźb do figur w retabulum z około 1517-1522 lubeczanina Clausa Berga w ko-
ściele św. Kanuta w Odense w Danii122. Porównując twarz Marii i jej wijące się włosy z obliczem św. Marii
Magdaleny w nastawie Berga123, dostrzec można rzeczywiście uderzające podobieństwo. Na szatach tej
świętej oraz stojącej po jej lewej ręce niewiasty podobny jest, jak u Marii oraz w postaci jednego z królów
w Drzewie Jessego (il. 5), motyw poderwanej do góry poły płaszcza. Ale są to jedyne analogie pomiędzy
rzeźbami w nastawie gdańskiej a tymi w retabulum w Odense. W przeciwieństwie do rzeźb w dziele Micha-
ła z Augsburga postaci Berga są silnie poruszone, mają oblicza o głębszym wyrazie wewnętrznym, typy
twarzy męskich są zupełnie inne, a szaty kształtowane dekoracyjniej niż w Gdańsku. Północnoniemieckich
cech dopatrzył się, lecz tylko w centralnej grupie nastawy Michała z Augsburga, również Drost124. Omawia-
jąc jej reliefy, wskazał natomiast na związki z twórczością Riemenschneidera. Ten trop wypada kontynu-
ować, gdyż koneksji z dziełami tego twórcy bądź powstałymi pod jego wpływem znaleźć można więcej. Na
niektóre, dotyczące typu nastawy oraz kompozycji scen i postaci, zwróciłem już uwagę. Wiele analogii
występuje też w obrębie stylu. Oblicze Boga Ojca z długą brodą przypomina jednego z apostołów (św.
Andrzeja?) w scenie Ostatniej Wieczerzy w nastawie w Rothenburgu (il. 36)125: w bardzo podobny sposób
rzeźbione są partie włosów, które, lekko falując, opadają w osobnych splotach na ramiona, oraz broda
o pierścieniowo zawijających się, miejscami ażurowych lokach. Twarz Chrystusa ze sterczącym zarostem na
brodzie w szafie gdańskiej nastawy (il. 7), paradoksalnie, przypomina wizerunek Judasza w dziele Riemen-
schneidera (il. 37)126. Twarz o wydatnych kościach policzkowych i ostro zarysowanym podbródku oraz
fryzura młodego mężczyzny w scenie ukazującej Marię w świątyni powtarzają typ, który występuje w wi-
zerunku jednego z apostołów Frankonii z ołtarza głównego w katedrze w Wurzburgu z około 1508-1510
(Neumiinster w Wurzburgu), wykonanym również przez Riemenschneidera127. W twarzach aniołów, trzyma-
jących herby na reliefach w kościele Franciszkanów w Gdańsku, zauważyć można znaczne podobieństwo
do muzykujących aniołów na płaskorzeźbie z kręgu wiirzburskiego artysty (dawniej Deutsches Muséum
w Berlinie)128. Drost zwrócił uwagę na powtórzenie w figurze św. Jana Ewangelisty w Pasji w kościele św.
Katarzyny w Gdańsku schematu kompozycyjnego, który pojawia się w rzeźbie, również wyobrażającej tego
świętego w Pasji, z kręgu Riemenschneidera w kościele w Heidingsfeld koło Wiirzburga129. Wskazano już
pewną cechę warsztatową, owe krótkie, poprzeczne zacięcia dłuta w rozgałęzieniach fałd, szczególnie liczne
na szatach św. Jana Ewangelisty w Pasji w kościele św. Katarzyny oraz w wizerunku tego samego świętego
w kamiennym Ogrójcu w kościele Mariackim. Pojawia się ona również w kręgu Riemenschneidera, czego
dobrym przykładem jest figura Michała Archanioła z około 1515 r. (Mainfrankischen Muséum w Wurzbur-
gu)130. Dostrzeżone związki z Riemenschneiderem nie wyczeipują zagadnienia genezy stylu twórcy gdań-
skiego. Zauważyć bowiem należy, iż w jego pracach recepcja języka artystycznego wielkiego rzeźbiarza
z Wiirzburga miała charakter selektywny i dość powierzchowny; ograniczony do posługiwania się podobnymi
rozwiązaniami kompozycyjnymi, typami twarzy, motywami dekoracyjnymi oraz zbliżonym sposobem opra-
12(1 P. Abramowski, Danziger Plastik. Von der Mitte des 14. Jahrhunderts bis zum Beginn der Renaissance, Leipzig 1926
(maszynopis dysertacji doktorskiej, Biblioteka Instytutu Historii Sztuki UAM w Poznaniu), s. 78-81; idem, Gotische Altdre der
Danziger Marienkirche, „Ostdeutsche Monatshefte", 8, 1928, Heft 5, s. 372-373.
121 A. Brosig, Plastyka gotycka na Pomorzu, Toruń 1930, s. 45-46.
122 H. Dec ker t, Die Lubisch-Baltische Skulptur im Anfang des 16. Jahrhunderts, „Marburger Jahrbuch ftir Kunstwissen-
schaft", 3, 1927, s. 4-15, 27-30, tabl. I-V; V. H aa s trup, Claus Berg, [w:] Allgemeines Kunstler Lexikon. Die Bildenden Kunstler
aller Zeiten und Vôlker, Bd. 9, Mùnchen-Leipzig 1994, s. 299-301.
123 V.C. H ab i с ht, Der Niedersàchsische Kunstkreis, Hannover 1930, s. 205, il. 110.
124 Drost, Kunstdenkmaler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 74-76.
125 В i er, op. cit., il. 34.
126 Ibidem, il. 35.
127 Ibidem, il. 73.
I2K T. De mm 1er, Staatliche Museen zu Berlin, Die Bildwerke des Deutschen Muséums, Die Bildwerke in Holz, Stein und
Ton, Grossplastik, Berlin-Leipzig 1930, nr kat. 1559, il. s. 171.
124 Drost, Kunstdenkmaler..., Bd. 4, Die Marienkirche..., s. 96, il. 31-32, 35; Die Kunstdenkmaler von Unterfranken &
Aschaffenburg, Heft Ш, Bezirksamt Wurzburg, Munchen 1911, s. 50, il. 32.
ш H. M u t h, Tilman Riemenschneider. Die Werke des Bildschnitzers und Bildhauers, seiner Werkstatt und seines Umkreises
im Mainfrankischen Muséum Wurzburg, Wurzburg 1982, nr kat. 51.