Rocznik Historii Sztuki (27.2002)

132

TERESA SULl-RZYSKA

frontispisu jako jedynej ozdoby książki przyczyniła się do ustalenia poglądu, iż wiek XVII był okresem
rozwoju raczej dekoracji i typografii niż ilustracji.

Nowsze opracowania historii ilustracji europejskiej prawie nie uwzględniają siedemnastowiecznej
twórczości w Polsce. Philip Hofer, uchodzący za jednego z najlepszych znawców książki epoki baroku,
stwierdził, iż można wskazać tylko parę druków, które godnie reprezentowałyby sztukę wschodniej Europy,
i można wątpić, czy wiele więcej wyprodukowano w tej dziedzinie1. Gdańska grafika książkowa, należąca
w XVII w. bezsprzecznie do najważniejszych pod względem artystycznym i ilościowym, jest z pewnością
lepiej znana, dzięki różnym opracowaniom historii miasta, jego sztuki i drukarstwa oraz przez monografie
i katalogi dzieł niektórych artystów2. Firma Forsterów, nazywana tu Bibliopolium Forsterianum - określenie
to pojawiło się na jej drukach w 1664 r. - prowadzona w latach 1617-1668 kolejno przez Kaspra St., jego
syna Jerzego oraz wdowę po nim Annę Konstancję i jej drugiego męża Jerzego Mikołaja Wustenhofa, za-
kresem i skalą dokonań, tak pod względem działalności handlowo-importowej, kontaktów międzynarodo-
wych, jak i śmiałych inicjatyw edytorskich, wyróżniała się nie tylko w Gdańsku, który dzięki niej stał się
znaczącym ośrodkiem handlu księgarskiego, ale nawet w obrębie całego kraju. Dwa tytuły kalendarzy w ję-
zyku polskim oraz 72 tytuły książek, z czego dwie trzecie stanowiły polonika, złożyły się wraz z reedycjami
i wariantami na 90 publikacji.

Ani ten zespół, ani dzieje firmy, nie miały dotychczas wyczerpującej monografii. Pierwszy obszerniej-
szy zarys całokształtu działalności Kaspra i Jerzego Forsterów, opracowany przez Isabel Heitjan, ukazał się
w 1975 r.3 Autorka wykorzystała nieznaną badaczom polskim korespondencję obu Forsterów ze słynną
oficyną drukarsko-wydawniczą Plantina-Moretusa w Antwerpii, złożoną z 66 listów z lat 1636-1651. Ko-
respondencja ta, wszechstronnie zanalizowana, ujawniła wiele nowych faktów (biografie, kontakty handlo-
we, sortyment importowanych książek), ale do działalności wydawniczej firmy wniosła nikłe nowe materia-
ły, zaś sprawy artystyczne związane ze zdobnictwem druków nie znalazły w listach w ogóle miejsca. Na
podstawie opracowanej przez siebie bibliografii wydawnictw Forstera z lat 1643-1668 Heitjan zestawiła
dane statystyczne, autorów tekstów i adresatów dedykacji, drukarnie oraz rysowników i rytowników kart
tytułowych. Jednak do tych przeglądów wkradło się wiele pomyłek, nieścisłości i przeoczeń, co świadczy
o zawodności metody zastosowanej przez autorkę, która, jak można wnioskować z opisów, nie znała więk-
szości druków z autopsji4.

1 P. Hofer, Baroque Book Illustration, Cambridge Mass. 1951.

2 M.in. T. Kruszyński, Ryciny do książek wykonane przez Jeremiasza Falcka, „Silva Rerum", 1939, 6, s. 133-137;
A. Treiderowa, Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w zakresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny
Cornelisa Claesza Duysenda i Jacoba van Meursa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie", XVI, 1971, s. 5-17; M. Komża,
Miedziorytowa ilustracja w siedemnastowiecznej książce gdańskiej, praca magisterska pisana pod kierunkiem prof. dr Z. Hornunga
w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 1972; eadem, Zdobione karty tytułowe. Wprowadzenie do typologii na
przykładzie siedemnastowiecznej książki gdańskiej, „Studia o książce", 8, 1978, s. 51-68; T. Sulerzyska, Ryciny Cornelisa van
Dalen w siedemnastowiecznych drukach gdańskich, „Biuletyn Historii Sztuki", XXXIX, 1977, 4, s. 325-334; A. Kurkowa,
Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; eadem, Ilu-
stracja portretowa w drukach gdańskich XVII w., „Rocznik Gdański", 43, 1983, z. 1, s. 83-108; T. Grzybkowska, Andrzej
Stech malarz gdański, Warszawa 1979, zwłaszcza rozdz. VII: Ilustracja naukowa, s. 101-108, il. 98-110; К. Targosz, Jan He-
weliusz uczony-artysta, Wrocław 1986; [T. Grzybkowska, A. Mosingiewic z, Ilustracja naukowa, [w:] Aurea Porta Rzeczy-
pospolitej. Sztuka Gdańska od polowy XV do końca XVIII wieku. Katalog wystawy. Muzeum Narodowe w Gdańsku, Warszawa
1997, t. 1, Eseje, s. 204-215 oraz t. 2, Katalog, nr VII. 16-19; 22-24, oprać. K. Jackowska, E. Ogonowska - przyp. J.T.].

31. Heitjan, Kaspar und Jerzy Forster, Buchhdndler und Verleger zu Danzig im 17. Jahrhundert. Ihre Geschàftsverbindung
mit Antwerpen und Bibliographie ihrer Verlagswerke, „Archiv fur Geschichte des Buchwesens", Bd. 15, 1975.

[Niniejsza praca jest wstępem do przedstawienia najważniejszych zagadnień związanych z historią i działalnością firmy,
ale szczegółowiej omawia tylko niektóre aspekty, jak ilustracje, zawarte w opublikowanych drukach, czy polski kontekst dzia-
łalności Forsterów. Zespół wydawnictw Bibliopolium jest dostatecznie wybitny i interesujący, zarówno od strony typografii, jak
i treści oraz związków z kulturą polską, aby zająć się nim jako wyodrębnioną całością. Poziom artystyczny i edytorski druków,
które zazwyczaj porównuje się z holenderskimi elzewirami, jest oceniany wysoko. Przeprowadzona przez T. Sulerzyską drobiaz-
gowa analiza artystyczna i porównawcza wszystkich zewidencjonowanych przez nią egzemplarzy, a w nich frontispisów, ilustra-
cji, winiet, bordiur i kart tytułowych, zdobiących forsteriana, pozwoliła ustalić pierwodruki publikacji, ich warianty i reedycje,
oraz związać je z konkretnymi drukarniami i artystami, którzy często wykorzystywali wcześniejsze pierwowzory, wskazane tu
przez autorkę - przyp. J.T.].