DOI Artikel:
Chodyński, Antoni Romuald: Kolekcjonerzy i kolekcje w Gdańsku XVI - XIX wieku (do 1872 roku): "Inventarium et taxam" dzieł sztuki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0178
172
ANTONI ROMUALD ('IIODYŃSKI
chętnie odwiedzano pracownie malarzy, gdzie można było nabyć obrazy i ryciny. W 1. połowie XVII w.
popularność zdobywały malowane kunstkamery: Galeria antykwariusza (1615-1620), Studio Apellesa -
Kunstkamera Rubensa (1621), Kunstkamera Cornelisa van der Gheerta (1628), Galeria malarstwa z rodzi-
na Sebastiana Leersa (1628-1629), Uczta w rezydencji antwerpskiego burmistrza Rockoxa (1630-1635) czy
Galeria malarstwa rodziny Bronckhorstów (1645) - dzieła malarzy Fransa II Franckena, Hieronymusa II
Franckena, Willema van Haechta, Jana I Brueghla, Cornelisa de Vosa.
Wśród autorów dzienników podróży, przechowywanych dziś w gdańskich zbiorach, wymienić należy
Arnolda von Holtena2, Georga i Natanaela Schroderów, Heinricha i Daniela Andreasa Zernecków, Karla
Friedricha Gralatha. Arnold von Holten i Georg Schroder pozostawili opisy podróży po Niemczech, Flan-
drii, Hiszpanii i Italii, podczas której dłużej zatrzymywali się w Brukseli i Madrycie (von Holten) oraz
w Rzymie (Schroder). Pozostali z wymienionych są głównie autorami dzienników odnoszących się do tras
niderlandzkich, zabytków, wizyt w domach uczonych, bibliotekach itp.3 W trakcie podróży nabywali dzieła
modnych artystów, kupowali obrazy na licznych targach, sprowadzali książki i dzieła sztuki przez rezyden-
tów handlowych, tworzyli galerie malarstwa niderlandzkiego.
Siedemnastowieczne kunstkamery miały zawierać mikrokosmos wiedzy uniwersalnej i na takie mało-
wane encyklopedie istniało zapotrzebowanie wśród gdańskich zbieraczy. Ow mikrokosmos artyści ogarniali
ramami, w obrębie których ukazywali zarówno malowane galerie, jak przedmioty, określane mianem raris-
sima, curiosità, artificialia, naturalia. Willem van Haecht, Frans II Francken, David Teniers, wielu innych
malarzy antwerpskich i tak mało znanych artystów, jak Joshep Arnold (zm. 1671), malowali rzeźby i „sta-
rożytności" (antiąuitates), obrazy (artes), numizmaty (historia), bukiety kwietne (natura), muszle (mares),
skamieliny (pe tref actes), instrumenty matematyczno-fizyczne i astronomiczne (scientia). Zbiory, obejmują-
ce artificialia, naturalia i scientalia, wchodziły do malowanych kunstkamer.
Elementem towarzyszącym rzeźbom i obrazom w malowanym wnętrzu kunstkamery był mebel: stół,
kredens, bufet lub skrzynia, także półki z książkami we wnękach i półki przyścienne z drobnymi przedmio-
tami, ustawionymi w pewnym porządku. Przy stole siedzą lub stoją connoiseurs. Niektórzy zostali zidenty-
fikowani. W ten sposób artyści przedstawiali wymianę myśli i idei, kontakty pomiędzy intelektualistami
w otoczeniu dzieł sztuki; unaoczniona została ich percepcja przez amatora i konesera4. We wczesnych przed-
stawieniach kunstkamer możemy zidentyfikować niektóre osoby. Ursula Hàrting dostrzegła Remberta
1700, Princeton (New Jersey) 1987; J.M. Muller, Rubens: The Artist as Collector, Princeton (New Jersey) 1989; J.A. Chroś-
cicki, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki", XII, 1981, s. 133-220; idem, De „kunstkammer" van de Poolse kroonprins
van 1616, [w:] „Grand Tour" van Prins Ladislas van Polen 1624-1625, Catalogus 12 X-14 XII 1997, Koninklijk Muséum voor
Schone Kunsten Antwerpen - Gent 1997, s. 47-60; The Origins of Muséums. The Cabinets of Curiosités in Sexteenth-and Seven-
tenth-Century Europe, ed. O. Impey, A. Mac Gregor, Oxford 1985; M. Diaz-Padron, M. Royo-Villanova, David Teniers,
Jan Brueghel y los gabinetes de pinturas, Museo de Prado, Madrid 1992; Niderlandy zm w sztuce polskiej, Materiały Sesji Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, Warszawa 1995. Wiele materiałów na wspomniane tematy zawierają dwa tomy
katalogu wystawy Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka gdańska od polowy XV do końca XVIII wieku, t. 1: Eseje, t. 2: Katalog, pod
red. T. Grzybkowskiej, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj-sierpień 1997, Warszawa 1997. Na temat rozróżnienia terminów:
zbieracz, kolekcjoner, amator, koneser, dyletant itp. oraz o piśmiennictwie dla zbieraczy dzieł sztuki i naturaliów w czasach nowo-
żytnych m.in.: A.R. Chodyński, Najdawniejsze zbiory dziel sztuki w Gdańsku, „Gdańskie Studia Muzealne", 3, 1981, s. 239-
265, zwłaszcza s. 242; idem, Piśmiennictwo dla zbieraczy i miłośników sztuki XVI-XVII wieku. Forma i treść zbiorów, „Opuscula
Musealia", 6, 1992, s. 32-53; idem, Zbiory dziel sztuki i galerie malarstwa w Gdańsku u schyłku XVII i w XVIII w., „Gdańskie
Studia Muzealne", 6, 1995, s. 71-94.
2 A.R. Chodyński, Odyseusz gdański. Studyjne i dyplomatyczne podróże gdańszczan w XVII i XVIII wieku, [ w: ] Mit Odysa
w Gdańsku. Antykizacja w sztuce polskiej, pod red. T. Grzybkowskiej, Gdańsk 2000, s. 102-111, zwłaszcza przyp.: 3, 4, 5.
^ Noty źródłowe o pozostałych dziennikach gdańszczan zob: Chodyński, Najdawniejsze zbiory..., s. 261, przyp. 91. W Bi-
bliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk [dalej cyt.: BGd PANJ pod sygnaturą Ms 925a przechowywany jest mało znany dzien-
nik podróży wspomnianego Natanaela Schródera: N[athanael] Schroder dantisciani, Reise Beschreibung von Danzig nach Holland
und Engelland und durch die spanischen und vereinigte Niederlanden den Reinstrom hinauff nach Elssas. Reisenbeschreibung
durch Freinckreich und Italien.
4 Na temat różnych form ekspozycji i odbioru dzieł sztuki: W. Gluziński, U podstaw muzeologii, Warszawa 1980. Ana-
lizuje on pierwsze określenia dotyczące muzeum Samuela Quicchelberga z 1565 г.: „promptuarium artificiosarum miraculosarum-
que rerum" i Daniela Wilhelma Moliera z 1704 г.: „conditorium rerum natura arteque praestantium" - s. 268 i n. Tamże wykaz
starszych druków muzeologicznych i nowszej literatury. O obrazach Fransa II Franckena z Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii
(Gabinet amatora), Willema van Haechta {Gabinet sztuki Cornelisa van der Gęsta) z antwerpskiego domu Rubensa, Hieronymusa
Janssensa (Galeria obrazów zwiedzana przez amatorów) z Musée Girodet w Montagris - pisał K. Po m i a n, Zbieracze i osobliwo-
ści, Paryż. Wenecja XVI-XVIII wiek, tłum. A. Pieńkos, Warszawa 1996, s. 68 i n.
ANTONI ROMUALD ('IIODYŃSKI
chętnie odwiedzano pracownie malarzy, gdzie można było nabyć obrazy i ryciny. W 1. połowie XVII w.
popularność zdobywały malowane kunstkamery: Galeria antykwariusza (1615-1620), Studio Apellesa -
Kunstkamera Rubensa (1621), Kunstkamera Cornelisa van der Gheerta (1628), Galeria malarstwa z rodzi-
na Sebastiana Leersa (1628-1629), Uczta w rezydencji antwerpskiego burmistrza Rockoxa (1630-1635) czy
Galeria malarstwa rodziny Bronckhorstów (1645) - dzieła malarzy Fransa II Franckena, Hieronymusa II
Franckena, Willema van Haechta, Jana I Brueghla, Cornelisa de Vosa.
Wśród autorów dzienników podróży, przechowywanych dziś w gdańskich zbiorach, wymienić należy
Arnolda von Holtena2, Georga i Natanaela Schroderów, Heinricha i Daniela Andreasa Zernecków, Karla
Friedricha Gralatha. Arnold von Holten i Georg Schroder pozostawili opisy podróży po Niemczech, Flan-
drii, Hiszpanii i Italii, podczas której dłużej zatrzymywali się w Brukseli i Madrycie (von Holten) oraz
w Rzymie (Schroder). Pozostali z wymienionych są głównie autorami dzienników odnoszących się do tras
niderlandzkich, zabytków, wizyt w domach uczonych, bibliotekach itp.3 W trakcie podróży nabywali dzieła
modnych artystów, kupowali obrazy na licznych targach, sprowadzali książki i dzieła sztuki przez rezyden-
tów handlowych, tworzyli galerie malarstwa niderlandzkiego.
Siedemnastowieczne kunstkamery miały zawierać mikrokosmos wiedzy uniwersalnej i na takie mało-
wane encyklopedie istniało zapotrzebowanie wśród gdańskich zbieraczy. Ow mikrokosmos artyści ogarniali
ramami, w obrębie których ukazywali zarówno malowane galerie, jak przedmioty, określane mianem raris-
sima, curiosità, artificialia, naturalia. Willem van Haecht, Frans II Francken, David Teniers, wielu innych
malarzy antwerpskich i tak mało znanych artystów, jak Joshep Arnold (zm. 1671), malowali rzeźby i „sta-
rożytności" (antiąuitates), obrazy (artes), numizmaty (historia), bukiety kwietne (natura), muszle (mares),
skamieliny (pe tref actes), instrumenty matematyczno-fizyczne i astronomiczne (scientia). Zbiory, obejmują-
ce artificialia, naturalia i scientalia, wchodziły do malowanych kunstkamer.
Elementem towarzyszącym rzeźbom i obrazom w malowanym wnętrzu kunstkamery był mebel: stół,
kredens, bufet lub skrzynia, także półki z książkami we wnękach i półki przyścienne z drobnymi przedmio-
tami, ustawionymi w pewnym porządku. Przy stole siedzą lub stoją connoiseurs. Niektórzy zostali zidenty-
fikowani. W ten sposób artyści przedstawiali wymianę myśli i idei, kontakty pomiędzy intelektualistami
w otoczeniu dzieł sztuki; unaoczniona została ich percepcja przez amatora i konesera4. We wczesnych przed-
stawieniach kunstkamer możemy zidentyfikować niektóre osoby. Ursula Hàrting dostrzegła Remberta
1700, Princeton (New Jersey) 1987; J.M. Muller, Rubens: The Artist as Collector, Princeton (New Jersey) 1989; J.A. Chroś-
cicki, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki", XII, 1981, s. 133-220; idem, De „kunstkammer" van de Poolse kroonprins
van 1616, [w:] „Grand Tour" van Prins Ladislas van Polen 1624-1625, Catalogus 12 X-14 XII 1997, Koninklijk Muséum voor
Schone Kunsten Antwerpen - Gent 1997, s. 47-60; The Origins of Muséums. The Cabinets of Curiosités in Sexteenth-and Seven-
tenth-Century Europe, ed. O. Impey, A. Mac Gregor, Oxford 1985; M. Diaz-Padron, M. Royo-Villanova, David Teniers,
Jan Brueghel y los gabinetes de pinturas, Museo de Prado, Madrid 1992; Niderlandy zm w sztuce polskiej, Materiały Sesji Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, Warszawa 1995. Wiele materiałów na wspomniane tematy zawierają dwa tomy
katalogu wystawy Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka gdańska od polowy XV do końca XVIII wieku, t. 1: Eseje, t. 2: Katalog, pod
red. T. Grzybkowskiej, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj-sierpień 1997, Warszawa 1997. Na temat rozróżnienia terminów:
zbieracz, kolekcjoner, amator, koneser, dyletant itp. oraz o piśmiennictwie dla zbieraczy dzieł sztuki i naturaliów w czasach nowo-
żytnych m.in.: A.R. Chodyński, Najdawniejsze zbiory dziel sztuki w Gdańsku, „Gdańskie Studia Muzealne", 3, 1981, s. 239-
265, zwłaszcza s. 242; idem, Piśmiennictwo dla zbieraczy i miłośników sztuki XVI-XVII wieku. Forma i treść zbiorów, „Opuscula
Musealia", 6, 1992, s. 32-53; idem, Zbiory dziel sztuki i galerie malarstwa w Gdańsku u schyłku XVII i w XVIII w., „Gdańskie
Studia Muzealne", 6, 1995, s. 71-94.
2 A.R. Chodyński, Odyseusz gdański. Studyjne i dyplomatyczne podróże gdańszczan w XVII i XVIII wieku, [ w: ] Mit Odysa
w Gdańsku. Antykizacja w sztuce polskiej, pod red. T. Grzybkowskiej, Gdańsk 2000, s. 102-111, zwłaszcza przyp.: 3, 4, 5.
^ Noty źródłowe o pozostałych dziennikach gdańszczan zob: Chodyński, Najdawniejsze zbiory..., s. 261, przyp. 91. W Bi-
bliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk [dalej cyt.: BGd PANJ pod sygnaturą Ms 925a przechowywany jest mało znany dzien-
nik podróży wspomnianego Natanaela Schródera: N[athanael] Schroder dantisciani, Reise Beschreibung von Danzig nach Holland
und Engelland und durch die spanischen und vereinigte Niederlanden den Reinstrom hinauff nach Elssas. Reisenbeschreibung
durch Freinckreich und Italien.
4 Na temat różnych form ekspozycji i odbioru dzieł sztuki: W. Gluziński, U podstaw muzeologii, Warszawa 1980. Ana-
lizuje on pierwsze określenia dotyczące muzeum Samuela Quicchelberga z 1565 г.: „promptuarium artificiosarum miraculosarum-
que rerum" i Daniela Wilhelma Moliera z 1704 г.: „conditorium rerum natura arteque praestantium" - s. 268 i n. Tamże wykaz
starszych druków muzeologicznych i nowszej literatury. O obrazach Fransa II Franckena z Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii
(Gabinet amatora), Willema van Haechta {Gabinet sztuki Cornelisa van der Gęsta) z antwerpskiego domu Rubensa, Hieronymusa
Janssensa (Galeria obrazów zwiedzana przez amatorów) z Musée Girodet w Montagris - pisał K. Po m i a n, Zbieracze i osobliwo-
ści, Paryż. Wenecja XVI-XVIII wiek, tłum. A. Pieńkos, Warszawa 1996, s. 68 i n.