DOI Artikel:
Wisłocki, Marcin: Upamiętnienie i gloryfikacja w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI - XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0237
UPAMIĘTNIENIE I (.1 <>KYI 1КЛС.1Л W I W I К KII .1 SXTUC1 POMORZA W XVI-XVII WIEKU
231
Do ufundowanych za życia portretów zaliczyć można znany z opisu wizerunek szczecińskiego kupca
Jakoba Janekego oraz zapewne jego żony, Benigny Winnemer, na ambonie z nieistniejącego kościoła św.
Mikołaja w Szczecinie (1680). Niewątpliwy twórca programu dzieła, Conrad Tiburtius Rango, w następu-
jący sposób wyjaśniał jego znaczenie: „Der frey-willigen und gebigen Donatorum BildnuB hengen auch
daran / zu ihrem GedachtnuB / daB ewig im Frieden sey! und andern zur Aufmunterung zur Nachfolge / auch
zur Anzeige / daB sie nichts anders suchen / ais bestàndig / biB an ihr Ende / von dieser Kantzel zu hóren
den Weg zu Hi(m)merw - „Wisi tam także portret dobrowolnych i szczodrych Donatorów, na ich pamiątkę,
że są w wiecznym pokoju, a innym dla zachęty do naśladowania, a także dla okazania, ażeby niczego innego
nie szukali, niezmiennie aż do swego końca, [jak tylko tego, aby] z ambony tej słuchali ścieżki do nieba".
Takie wizerunki fundatorów pojawiały się także na innych kazalnicach pomorskich z XVII w.: portrety
kupca Georga Langego oraz Johannesa Burgmanna zdobiły niezachowaną ambonę z kościoła św. Mikołaja
w Greifswaldzie (1612)65, zaś owalne medaliony z podobiznami nieustalonej pary małżeńskiej znajdowały
się na zapiecku kazalnicy z kościoła św. Jakuba w Szczecinie (przełom XVII i XVIII w. - il. 24). Najwcze-
śniejszym pomorskim przykładem umieszczenia portretów fundatorów w uszakach jest ołtarz z kościoła
w Smołdzinie (ok. 1632) z wizerunkami księżnej Anny Gryfitki i jej dwunastoletniego syna, Ernesta Bogu-
sława von Croy (il. 25)66.
Mimo braku inskrypcji o charakterze epitafijnym lub kommemoratywnym wspomniane dzieła stanowi-
ły rodzaj pomnika przedstawionych osób, podobnie jak każde ich dzieło życia. Podstawą do takiej interpre-
tacji może być kazanie z okazji pogrzebu Daniela Cramera, którego Bóg „ohne allen Zweiffel / der Seelen
nach zu sich in seinen himlischen Tempel aufgenommen hat" - „bez wszelkiego wątpienia duszę do swojej
niebiańskiej świątyni przyjął", autorstwa Christiana GroBa (1637)67. Wspominając opus vivum słynnego
teologa (Schola prophetica, Commentaria, Opus Biblicum), określił je w następujący sposób: „Man es auch
billig ais sein bestes Epitaphium, ja monumentum aere perennius gehalten" - „można to słusznie uznać jako
najlepsze epitafium - niczym pomnik trwalszy od spiżu"68.
Za szczególny przejaw gloryfikacji za pomocą wizerunku uchodzić może religijny portret identyfiku-
jący, obrazujący upamiętnione osoby jako postacie staro- bądź nowotestamentowe albo świętych patronów,
stanowiące exempla virtutis69. Do takich dzieł zaliczyć można Pokłon Trzech Króli w polu środkowym
ołtarza z kaplicy zamkowej w Szczecinie (ok. 1575-1577 - il. 26) z portretami Jana Fryderyka i Barni-
ma XI70. Scena ta wyrażać musiała nie tylko hołd, złożony Chrystusowi jako akt wyznania wiary, lecz także
podkreślała majestat książęcej godności Jana Fryderyka. Wybór tematu przedstawienia, mającego wpraw-
dzie analogie w retabulach późnośredniowiecznych, mógł być inspirowany programami ołtarzy, przeznaczo-
nych do kaplic zamkowych w Dreźnie (ok. 1555) i Berlinie (ок. 1550-1560)71. Całkowity brak inskrypcji
w retabulum szczecińskim upodabnia je do innych fundacji książęcych dla kościołów w 2. połowie XVI w.,
w których nierzadko posługiwano się jedynie środkami obrazowymi. Inaczej było w wypadku dzieł, powsta-
łych na zlecenie szlachty, które wzorowano na retabulum szczecińskim - obszerny komentarz słowny znalazł
64 Rango, op. cit., s. 64.
65 D.H. Biederstedt, Beytràge zur Geschichte der Kirchen und Prediger in Neuvorpommern, vom Anfange der Kirchen-
verbesserung des Herzogtumes bis zum Ende des Jahres tausent achthundert und siebenzehn, Vierter Theil, Greifswald 1819, s. 12.
66 Bottger, op. cit., Bd. II, Heft 1, s. 28; Kochanów s к a, Wizerunki..., s. 375.
67 Ch. Gro В, Bucolica Davidica, das schône Davidische Hirten-Liedlein / Der XXIII. Psalm. Bey Christlicher vnd Volckrei-
cher Leichenbegangnufi Des Weyland Woli Ehrwiirdigen / Grofiachtbarn vnd Hochgelahrten Herren / Danielis Crameri, der Stiffts
Kirchen zu S. Marien allhier trewen Pastoris, des Fiirstl. Paedagogij wolverdienten Professons, vnd Inspectons, auch des geistli-
chen Consistorij vorhehmen Assessoris [...], Alten Stettin [b.r.w.], k. tyt.
68 Ibidem, s. 55.
69 F.B. Pollerross, Das sakrale Identifikationsportrat. Ein hofischer Bildtypus vom 13. Bis zum 20. Jahrhundert, Manu-
skripte zur Kunstwissenschaft in der Wernerschen Verlaggesellschaft, Bd. 18, Worms 1988, s. 11-76. Zob. także: J. H aras i mó-
wi с z, Evangelische Heilige? Die Heiligen in Lehre, Frommigkeit und Kunst in der evangelischen Kirche Schlesiens, [w: ] Heilige
und Heiligenverehrung in Schlesien, hg. J. Kohler, Schlesische Forschungen. Veroffentlichungen des Gerhard-Mobius-Instituts
fiir Schlesienforschung an der Universitàt Wurzburg e.V., Bd. 7, Sigmaringen 1997, s. 171-216, tutaj: s. 171 i п.; M. Wisłocki,
Przedstawienia świętych w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI i XVII w., „Materiały Zachodniopomorskie", 45, 1999, s. 521-55 1.
70 Kochanowska, Wizerunki..., s. 374 i п.; Ż u с h o w s к i, op. cit., s. 211-213.
71 Na temat ołtarza z kaplicy zamkowej w Dreźnie, w 1662 r. przeniesionego do kaplicy na zamku Hartentels w Torgau:
W. Hentschel, Der Altar der Schlofikapelle zu Dresden, „Neues Archiv fur sâchsische Geschichte". 50, 1929. s. 119-131. Na
temat ołtarza z kaplicy zamkowej w Berlinie (obecnie w kościele w Słońsku): A. Lipińsk a, Ołtarz dawnego kościoła Joannitów
w Słońsku, „Dzieła i interpretacje", 4, 1996, s. 155-170.
231
Do ufundowanych za życia portretów zaliczyć można znany z opisu wizerunek szczecińskiego kupca
Jakoba Janekego oraz zapewne jego żony, Benigny Winnemer, na ambonie z nieistniejącego kościoła św.
Mikołaja w Szczecinie (1680). Niewątpliwy twórca programu dzieła, Conrad Tiburtius Rango, w następu-
jący sposób wyjaśniał jego znaczenie: „Der frey-willigen und gebigen Donatorum BildnuB hengen auch
daran / zu ihrem GedachtnuB / daB ewig im Frieden sey! und andern zur Aufmunterung zur Nachfolge / auch
zur Anzeige / daB sie nichts anders suchen / ais bestàndig / biB an ihr Ende / von dieser Kantzel zu hóren
den Weg zu Hi(m)merw - „Wisi tam także portret dobrowolnych i szczodrych Donatorów, na ich pamiątkę,
że są w wiecznym pokoju, a innym dla zachęty do naśladowania, a także dla okazania, ażeby niczego innego
nie szukali, niezmiennie aż do swego końca, [jak tylko tego, aby] z ambony tej słuchali ścieżki do nieba".
Takie wizerunki fundatorów pojawiały się także na innych kazalnicach pomorskich z XVII w.: portrety
kupca Georga Langego oraz Johannesa Burgmanna zdobiły niezachowaną ambonę z kościoła św. Mikołaja
w Greifswaldzie (1612)65, zaś owalne medaliony z podobiznami nieustalonej pary małżeńskiej znajdowały
się na zapiecku kazalnicy z kościoła św. Jakuba w Szczecinie (przełom XVII i XVIII w. - il. 24). Najwcze-
śniejszym pomorskim przykładem umieszczenia portretów fundatorów w uszakach jest ołtarz z kościoła
w Smołdzinie (ok. 1632) z wizerunkami księżnej Anny Gryfitki i jej dwunastoletniego syna, Ernesta Bogu-
sława von Croy (il. 25)66.
Mimo braku inskrypcji o charakterze epitafijnym lub kommemoratywnym wspomniane dzieła stanowi-
ły rodzaj pomnika przedstawionych osób, podobnie jak każde ich dzieło życia. Podstawą do takiej interpre-
tacji może być kazanie z okazji pogrzebu Daniela Cramera, którego Bóg „ohne allen Zweiffel / der Seelen
nach zu sich in seinen himlischen Tempel aufgenommen hat" - „bez wszelkiego wątpienia duszę do swojej
niebiańskiej świątyni przyjął", autorstwa Christiana GroBa (1637)67. Wspominając opus vivum słynnego
teologa (Schola prophetica, Commentaria, Opus Biblicum), określił je w następujący sposób: „Man es auch
billig ais sein bestes Epitaphium, ja monumentum aere perennius gehalten" - „można to słusznie uznać jako
najlepsze epitafium - niczym pomnik trwalszy od spiżu"68.
Za szczególny przejaw gloryfikacji za pomocą wizerunku uchodzić może religijny portret identyfiku-
jący, obrazujący upamiętnione osoby jako postacie staro- bądź nowotestamentowe albo świętych patronów,
stanowiące exempla virtutis69. Do takich dzieł zaliczyć można Pokłon Trzech Króli w polu środkowym
ołtarza z kaplicy zamkowej w Szczecinie (ok. 1575-1577 - il. 26) z portretami Jana Fryderyka i Barni-
ma XI70. Scena ta wyrażać musiała nie tylko hołd, złożony Chrystusowi jako akt wyznania wiary, lecz także
podkreślała majestat książęcej godności Jana Fryderyka. Wybór tematu przedstawienia, mającego wpraw-
dzie analogie w retabulach późnośredniowiecznych, mógł być inspirowany programami ołtarzy, przeznaczo-
nych do kaplic zamkowych w Dreźnie (ok. 1555) i Berlinie (ок. 1550-1560)71. Całkowity brak inskrypcji
w retabulum szczecińskim upodabnia je do innych fundacji książęcych dla kościołów w 2. połowie XVI w.,
w których nierzadko posługiwano się jedynie środkami obrazowymi. Inaczej było w wypadku dzieł, powsta-
łych na zlecenie szlachty, które wzorowano na retabulum szczecińskim - obszerny komentarz słowny znalazł
64 Rango, op. cit., s. 64.
65 D.H. Biederstedt, Beytràge zur Geschichte der Kirchen und Prediger in Neuvorpommern, vom Anfange der Kirchen-
verbesserung des Herzogtumes bis zum Ende des Jahres tausent achthundert und siebenzehn, Vierter Theil, Greifswald 1819, s. 12.
66 Bottger, op. cit., Bd. II, Heft 1, s. 28; Kochanów s к a, Wizerunki..., s. 375.
67 Ch. Gro В, Bucolica Davidica, das schône Davidische Hirten-Liedlein / Der XXIII. Psalm. Bey Christlicher vnd Volckrei-
cher Leichenbegangnufi Des Weyland Woli Ehrwiirdigen / Grofiachtbarn vnd Hochgelahrten Herren / Danielis Crameri, der Stiffts
Kirchen zu S. Marien allhier trewen Pastoris, des Fiirstl. Paedagogij wolverdienten Professons, vnd Inspectons, auch des geistli-
chen Consistorij vorhehmen Assessoris [...], Alten Stettin [b.r.w.], k. tyt.
68 Ibidem, s. 55.
69 F.B. Pollerross, Das sakrale Identifikationsportrat. Ein hofischer Bildtypus vom 13. Bis zum 20. Jahrhundert, Manu-
skripte zur Kunstwissenschaft in der Wernerschen Verlaggesellschaft, Bd. 18, Worms 1988, s. 11-76. Zob. także: J. H aras i mó-
wi с z, Evangelische Heilige? Die Heiligen in Lehre, Frommigkeit und Kunst in der evangelischen Kirche Schlesiens, [w: ] Heilige
und Heiligenverehrung in Schlesien, hg. J. Kohler, Schlesische Forschungen. Veroffentlichungen des Gerhard-Mobius-Instituts
fiir Schlesienforschung an der Universitàt Wurzburg e.V., Bd. 7, Sigmaringen 1997, s. 171-216, tutaj: s. 171 i п.; M. Wisłocki,
Przedstawienia świętych w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI i XVII w., „Materiały Zachodniopomorskie", 45, 1999, s. 521-55 1.
70 Kochanowska, Wizerunki..., s. 374 i п.; Ż u с h o w s к i, op. cit., s. 211-213.
71 Na temat ołtarza z kaplicy zamkowej w Dreźnie, w 1662 r. przeniesionego do kaplicy na zamku Hartentels w Torgau:
W. Hentschel, Der Altar der Schlofikapelle zu Dresden, „Neues Archiv fur sâchsische Geschichte". 50, 1929. s. 119-131. Na
temat ołtarza z kaplicy zamkowej w Berlinie (obecnie w kościele w Słońsku): A. Lipińsk a, Ołtarz dawnego kościoła Joannitów
w Słońsku, „Dzieła i interpretacje", 4, 1996, s. 155-170.