DOI Artikel:
Wisłocki, Marcin: Upamiętnienie i gloryfikacja w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI - XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0245
UPAMUjTNlIiNlH I GLORYFIKACJA W 1WANdl I К KII J S/ 11 (1 POMORZA W XV1-XV11 WIEKU
239
tu, stojącego w mocnym ideowym związku z biografią zmarłego . Intencje takich decyzji tłumaczone były
nierzadko expressis verbis przez autorów kazań, co mogło też stanowić dodatkowy motyw, skłaniający do
gloryfikacji zmarłego41. Znamiona indywidualnego wykładu konfesyjnego zdają się mieć także inne spośród
dzieł, których program skonstruowany został wokół ideowej osi związanej ze sceną z dzieciństwa Chrystu-
sa. Szczególnie widoczne było to w epitafium burmistrza Laurentiusa Henckego (zm. 1660) z kolegiaty
w Kołobrzegu (1661 - il. 34)92. Umieszczenie w polu środkowym sceny Ofiarowania Chrystusa, przedsta-
wiającej moment, w którym starzec Symeon błogosławi Dzieciątko, odnosiło się zapewne do faktu sędziwe-
go wieku 86 lat, którego dożył Hencke93. Wymowy tego testamentu wyznaniowego, nawiązującego z całą
pewnością do wyrażonych w Łk 2, 30 słów o „oglądaniu zbawienia", dopełniało zestawienie sceny Wywyż-
szenia Węża Miedzianego w zwieńczeniu ze sceną Adoracji Ukrzyżowanego przez rodzinę zmarłego w pre-
delli, dodatkowo wzmocnione umieszczeniem figur Mojżesza i Jana Chrzciciela na osiach skrajnych głów-
nej kondygnacji. Ideowy zwornik programu tworzyła znajdująca się w szczycie figura Chrystusa,
zwyciężającego Szatana, co niewątpliwie miało być źródłem przekonania o podkreślanym w inskrypcji: „am
groBen Gerichtstage eine fróhliche Zusammenkunft im ewigen freudenleben, um Christi willen"94 - „rado-
snym spotkaniu w dniu wielkiego sądu, w wiecznym szczęśliwym życiu, z woli Chrystusa".
Istotną cechą kommemoratywnych i gloryfikujących treści w ewangelickiej sztuce pomorskiej zdaje
się ich stanowy charakter. Tym, co odróżnia programy szlacheckie, są nie tylko akcenty heraldyczne, legi-
tymizujące przynależność społeczną od wielu pokoleń, ale i dobór formy pomnika sepulkralnego. Jak-
kolwiek jeszcze do końca XVI w. podstawową formą upamiętnienia przedstawicieli szlachty pomorskiej
była wciąż heraldyczna, inskrypcyjna lub - rzadziej - figuralna płyta nagrobna, to w świetle zachowanych
przykładów od 4. ćwierci XVI w. zauważyć można tendencję do fundowania epitafiów obrazowych. Zjawi-
sko to, które osiągnęło kulminację w końcu XVI w. i w 1. ćwierci XVII w., zachodziło także na innych
terytoriach i wydaje się łączyć z dążeniem szlachty do zaakcentowania swej pozycji, zagrożonej przez
rozwój mieszczaństwa95. O potrzebie podkreślenia przez szlachtę swej wyjątkowości pisał Cyriakus Span-
genberg w Adelsspiegel (1594): „Des Adels vorzug in eusserlichen Ehrerbietung" („wyższość szlachty w ze-
wnętrznej czci") miała być okazywana także w sztuce sepulkralnej96. W tym czasie zaczęły powstawać
w wiejskich kościołach Pomorza monumentalne epitafia zbliżone kompozycyjnie do retabulów (epitafium
Clausa von Thuna, zm. 1594, i Anny Oldenburg w Schlemmin, okręg Мо^уофогпгпегп, po 1594 - il. 35)97.
W dziełach tych widoczna jest ta sama tendencja do połączenia wątku dydaktycznego, wynikającego z ewan-
gelickiej potrzeby „zwiastowania Słowa" i osobistego - upamiętniającego, przejawiającego się w coraz
bardziej rozbudowanym programie heraldycznym i inskrypcyjnym. Unaocznia to epitafium Goetke von der
Osten (zm. 1613) i Margarethy Rottermund w kościele w Gross Mohrdorf, okręg Nordvorpommern (il. 36)98.
Umieszczonych na pilastrach osiem herbów przodków, które miały wskazywać wywód prawdziwego szla-
chectwa, połączono z programem, wyrażającym prawdę o zmartwychwstaniu ciał oraz rozważaniem prze-
mijalności ziemskiego świata. Charakterystyczne, że o ile w epitafiach szlacheckich zauważyć można wzrost
znaczenia programu heraldycznego, to w dziełach, wykonanych na zlecenie patrycjatu, liczba herbów po-
została niezmieniona. W wypadku epitafiów, upamiętniających rodzinę, było to zazwyczaj po jednym herbie
małżonków lub po dwa.
90 Przykładu zgodności tematu kazania pogrzebowego oraz programu epitafium dostarcza: U. Bredehorn, E.M. Dic-
k h a u t, R. L e n z, Die Ausstellung „ Ornamenta mortis ". Zum Feuertod des hessischen Pfarrers Aegidius Ruppersberger 1683, [w:]
Leichenpredigten ais Quelle historischer Wissenschaften, hg. R. Len z, Bd. 3, Marburg 1983, s. 387-438. Zob. też: Wisło с ki,
Protestanckie epitafia...
91 L i e v e h e r, op. cit., к. А II, v. - А III, г.; Vo 1 s с h о v i u s, op. cit., s. 9.
92 J.G.W. M a a 6, Geschichte und Beschreibung der St. Marien-Dom-Kirche zu Colberg, Colberg 1837, s. 75 i п.; В ôttger,
op. cit., Bd. I, Heft I, s. 36; Hinz, op. cit., s. 145 i п.
93 Za tezą tą przemawiać może dodatkowo fakt podobieństwa rysów twarzy zobrazowanego w polu środkowym Symeona i
zmarłego burmistrza, przedstawionego na rodzinnym portrecie w predelli.
94 M a a B, op. cit., s. 76.
95 С. Keisch, Zur sozialen Gehalt und zur Stielbestimmung deutscher Plastik 1550-1650: Sachsen, Brandenburg, Anhalt,
Stifter Magdeburg und Halberstadt (Phil. Diss., Humboldt-Universitàt, Berlin, 1970), maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Hum-
boldta w Berlinie, s. 51-58.
96 Cytaty za: ibidem, s. 44.
97 В aier, op. cit., s. 486.
98 H a sel ber g, op. cit., Heft 1, s. 37 i n.
239
tu, stojącego w mocnym ideowym związku z biografią zmarłego . Intencje takich decyzji tłumaczone były
nierzadko expressis verbis przez autorów kazań, co mogło też stanowić dodatkowy motyw, skłaniający do
gloryfikacji zmarłego41. Znamiona indywidualnego wykładu konfesyjnego zdają się mieć także inne spośród
dzieł, których program skonstruowany został wokół ideowej osi związanej ze sceną z dzieciństwa Chrystu-
sa. Szczególnie widoczne było to w epitafium burmistrza Laurentiusa Henckego (zm. 1660) z kolegiaty
w Kołobrzegu (1661 - il. 34)92. Umieszczenie w polu środkowym sceny Ofiarowania Chrystusa, przedsta-
wiającej moment, w którym starzec Symeon błogosławi Dzieciątko, odnosiło się zapewne do faktu sędziwe-
go wieku 86 lat, którego dożył Hencke93. Wymowy tego testamentu wyznaniowego, nawiązującego z całą
pewnością do wyrażonych w Łk 2, 30 słów o „oglądaniu zbawienia", dopełniało zestawienie sceny Wywyż-
szenia Węża Miedzianego w zwieńczeniu ze sceną Adoracji Ukrzyżowanego przez rodzinę zmarłego w pre-
delli, dodatkowo wzmocnione umieszczeniem figur Mojżesza i Jana Chrzciciela na osiach skrajnych głów-
nej kondygnacji. Ideowy zwornik programu tworzyła znajdująca się w szczycie figura Chrystusa,
zwyciężającego Szatana, co niewątpliwie miało być źródłem przekonania o podkreślanym w inskrypcji: „am
groBen Gerichtstage eine fróhliche Zusammenkunft im ewigen freudenleben, um Christi willen"94 - „rado-
snym spotkaniu w dniu wielkiego sądu, w wiecznym szczęśliwym życiu, z woli Chrystusa".
Istotną cechą kommemoratywnych i gloryfikujących treści w ewangelickiej sztuce pomorskiej zdaje
się ich stanowy charakter. Tym, co odróżnia programy szlacheckie, są nie tylko akcenty heraldyczne, legi-
tymizujące przynależność społeczną od wielu pokoleń, ale i dobór formy pomnika sepulkralnego. Jak-
kolwiek jeszcze do końca XVI w. podstawową formą upamiętnienia przedstawicieli szlachty pomorskiej
była wciąż heraldyczna, inskrypcyjna lub - rzadziej - figuralna płyta nagrobna, to w świetle zachowanych
przykładów od 4. ćwierci XVI w. zauważyć można tendencję do fundowania epitafiów obrazowych. Zjawi-
sko to, które osiągnęło kulminację w końcu XVI w. i w 1. ćwierci XVII w., zachodziło także na innych
terytoriach i wydaje się łączyć z dążeniem szlachty do zaakcentowania swej pozycji, zagrożonej przez
rozwój mieszczaństwa95. O potrzebie podkreślenia przez szlachtę swej wyjątkowości pisał Cyriakus Span-
genberg w Adelsspiegel (1594): „Des Adels vorzug in eusserlichen Ehrerbietung" („wyższość szlachty w ze-
wnętrznej czci") miała być okazywana także w sztuce sepulkralnej96. W tym czasie zaczęły powstawać
w wiejskich kościołach Pomorza monumentalne epitafia zbliżone kompozycyjnie do retabulów (epitafium
Clausa von Thuna, zm. 1594, i Anny Oldenburg w Schlemmin, okręg Мо^уофогпгпегп, po 1594 - il. 35)97.
W dziełach tych widoczna jest ta sama tendencja do połączenia wątku dydaktycznego, wynikającego z ewan-
gelickiej potrzeby „zwiastowania Słowa" i osobistego - upamiętniającego, przejawiającego się w coraz
bardziej rozbudowanym programie heraldycznym i inskrypcyjnym. Unaocznia to epitafium Goetke von der
Osten (zm. 1613) i Margarethy Rottermund w kościele w Gross Mohrdorf, okręg Nordvorpommern (il. 36)98.
Umieszczonych na pilastrach osiem herbów przodków, które miały wskazywać wywód prawdziwego szla-
chectwa, połączono z programem, wyrażającym prawdę o zmartwychwstaniu ciał oraz rozważaniem prze-
mijalności ziemskiego świata. Charakterystyczne, że o ile w epitafiach szlacheckich zauważyć można wzrost
znaczenia programu heraldycznego, to w dziełach, wykonanych na zlecenie patrycjatu, liczba herbów po-
została niezmieniona. W wypadku epitafiów, upamiętniających rodzinę, było to zazwyczaj po jednym herbie
małżonków lub po dwa.
90 Przykładu zgodności tematu kazania pogrzebowego oraz programu epitafium dostarcza: U. Bredehorn, E.M. Dic-
k h a u t, R. L e n z, Die Ausstellung „ Ornamenta mortis ". Zum Feuertod des hessischen Pfarrers Aegidius Ruppersberger 1683, [w:]
Leichenpredigten ais Quelle historischer Wissenschaften, hg. R. Len z, Bd. 3, Marburg 1983, s. 387-438. Zob. też: Wisło с ki,
Protestanckie epitafia...
91 L i e v e h e r, op. cit., к. А II, v. - А III, г.; Vo 1 s с h о v i u s, op. cit., s. 9.
92 J.G.W. M a a 6, Geschichte und Beschreibung der St. Marien-Dom-Kirche zu Colberg, Colberg 1837, s. 75 i п.; В ôttger,
op. cit., Bd. I, Heft I, s. 36; Hinz, op. cit., s. 145 i п.
93 Za tezą tą przemawiać może dodatkowo fakt podobieństwa rysów twarzy zobrazowanego w polu środkowym Symeona i
zmarłego burmistrza, przedstawionego na rodzinnym portrecie w predelli.
94 M a a B, op. cit., s. 76.
95 С. Keisch, Zur sozialen Gehalt und zur Stielbestimmung deutscher Plastik 1550-1650: Sachsen, Brandenburg, Anhalt,
Stifter Magdeburg und Halberstadt (Phil. Diss., Humboldt-Universitàt, Berlin, 1970), maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Hum-
boldta w Berlinie, s. 51-58.
96 Cytaty za: ibidem, s. 44.
97 В aier, op. cit., s. 486.
98 H a sel ber g, op. cit., Heft 1, s. 37 i n.