DOI Artikel:
Chiron-Mrozowska, Anita: Króla Stanisława Augusta kolekcja miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0139
KRÓLA STANISŁAWA AUGUSTA KOLEKCJA MINIATUR
133
nej już definitywnie kolekcji, liczącej wówczas 156 sztuk. Do 1787 r. w samym Gabinecie przybyło 29 mi-
niatur, zbiór zaś był systematycznie powiększany do 1795 г., gdy osiągnął 276 sztuk, a i później.
Nawet bowiem już po upadku Insurekcji i opuszczeniu Warszawy, przebywając od jesieni 1795 r. do
wiosny 1797 w Grodnie, Stanisław August nie zaprzestał zamawiania miniatur: zlecał kopiowanie wcześniej
podarowanych dzieł ze swej kolekcji, ale polecał też namalować nowe. Zlecił na przykład Lesseurowi sko-
piowanie podobizny swej siostrzenicy, Urszuli Mniszech pędzla Heinricha Fiigera, zwracając przy tym uwagę
- jak miał w zwyczaju - na wiele poprawek, którymi miała się ona różnić od oryginału54. W tym samym
czasie powstały też kopie innych miniatur Fiigera - portreciki księżnej Marii z Czartoryskich Wirtember-
skiej i jej siostry Zofii55. Stanisław August zamawiał także swoje podobizny, a zależało mu zwłaszcza na
„portrecie alegorycznym", jak nazywał wizerunek z klepsydrą pędzla Bacciarellego56. Miniatury zamawiane
w Grodnie nie weszły jednak do kolekcji i nie odnotowano ich w późniejszych inwentarzach57.
Jaki charakter miała królewska kolekcja? W odróżnieniu od wielkich zbiorów dynastycznych, na przy-
kład kolekcji książąt Nassau-Orange, która przynajmniej od połowy XVII w. narastała przez kilka pokoleń,
początkowo w Leeuwarden, potem w Hadze58, zbiór Stanisława Augusta miał charakter wybitnie osobisty.
Nie różnił się nadto od kolekcji arystokratycznych, czy to polskich, czy europejskich - Czartoryskich w Pu-
ławach59, Tarnowskich w Dzikowie60, Anhalt-Kóthenów w Pszczynie czy Hochbergów w Książu61. Tam
również licznie reprezentowane były portrety krewniaków i przyjaciół, władców współczesnych i historycz-
nych, sławnych uczonych i pisarzy. Nierzadkie były też miniaturowe powtórzenia dzieł słynnych artystów,
w tym przedstawienia o tematyce religijnej, tworzące ówczesny kanon malarstwa europejskiego.
Zbiór Stanisława Augusta ujawniał z pewnością osobiste upodobania króla, już choćby dlatego, że jak
na kolekcję królewską pozbawiony był wyraźniejszych znamion programu oficjalnego. Zdaje się o tym
świadczyć kazus Stanisława Leszczyńskiego - króla nieobecnego w oficjalnym panteonie władców Polski,
za jaki uznać trzeba stworzony z konceptu Stanisława Augusta zespół portretów zdobiących Pokój Marmu-
rowy w zamku warszawskim62. Tymczasem król musiał cenić zasługi Leszczyńskiego, skoro aż cztery jego
podobizny znalazły się w zbiorze miniatur (kat. 14-17, il. 12), nie licząc puzdra „ze szlachetnych kamieni
oprawnych w zmatowane złoto [...] z widokami na ściankach pałaców i pawilonów króla Stanisława w Lo-
taryngii" oraz jego portretem w środku63. W jeszcze większym stopniu o charakterze osobistym kolekcji
królewskiej decydowały nad wyraz liczne podobizny kobiet - świadectwo znanych powszechnie upodobań
Stanisława Augusta do pięknych pań, z którymi nierzadko łączyły go bardzo bliskie związki.
Trzeba też podkreślić, iż o przywiązaniu króla do zbioru miniatur nie decydowała jego wartość mate-
rialna. Najdroższa miniatura w kolekcji wyceniona wszak została ledwie na 200 dukatów (kat. 12), ai to
54 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 184.
55 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 337; zob. też Miniatury Wincentego Lesseura..., nr 74.
56 Za jedną z tych miniatur, przeznaczoną dla siostrzenicy króla, Marii Teresy Tyszkiewicz, Lesseur otrzymał 25 dukatów
(AGAD, Kor. S.A., 11, k. 43), druga przeznaczona była dla matematyka, Simona Luilliera - AGAD, Kor. S.A., 5A, k. 267 v.
57 Najpewniej musiał je król sprezentować albo jeszcze w Grodnie, albo już w Petersburgu, nie są bowiem wymieniane
w sporządzonym po śmierci króla spisie mobiliów, w tym także miniatur, zwróconych jego spadkobiercom (AGAD, AJP, 305,
Sommaire des différents effets rendus à Monsieur le plénipotentiaire Fabian Poniatowski au mois de mars 1799 d'après feu sa
Majesté polonaise). Nie zostały też wystawione na sprzedaż podczas siedemnastu aukcji spuścizny królewskiej zorganizowanych
w St. Petersburgu między 2 października a 27 listopada 1798 (AGAD, AJP, 307, Sommaire en détail sur les dix-sept ventes depuis
2 (octo)bre jusqu'au 27 (novem)bre 1798 inclusives). Warto zwrócić uwagę, że wśród przedmiotów zwróconych spadkobiercom za
pośrednictwem dawnego sekretarza królewskiego, Fabiana Poniatowskiego, znalazło się sześć płytek z kości słoniowej przeznaczo-
nych z pewnością pod miniatury (AGAD, AJP, 305, k. 6), zaś wśród obiektów wystawionych na aukcjach i niesprzedanych było
też 27 miniaturowych portrecików króla o wartości 455 rubli - AGAD, AJP, 307, k. 37.
58 The Portrait Miniatures in the Collections of the House of Orange-Nassau, oprać. K. S с h a f f e r s - В o d e n h a u s e n,
M. Tiethoff-Splithof, Haag 1993, s. 46-57.
59 Czasy! Ludzie! Ich dzieła. Teatr obrazów księżnej Izabeli Czartoryskiej. Katalog wystawy w Muzeum Czartoryskich w Kra-
kowie, oprać. D. Dec, J. Wałek, Kraków 2001, s. 53-57.
60 Miniatury Wincentego Lesseura..., s. 24-27.
61 L. Kruczek, Miniatury. Płaskorzeźby i sylwetki XVI-XX wieku. Katalog zbiorów, Muzeum Wnętrz Zabytkowych,
Pszczyna 1987, s. 3.
62 A. Rottermund, Zamek warszawski w epoce Oświecenia. Rezydencja monarsza funkcje i treści, Warszawa 1989,
s. 106-108.
63 AGAD, AJP, 296, k. 12, nr 112; puzdro to, wycenione na 80 dukatów, król podarował w Grodnie Jerzemu Mniszchowi -
AGAD, Kor. S.A., U, k. 466 v.
133
nej już definitywnie kolekcji, liczącej wówczas 156 sztuk. Do 1787 r. w samym Gabinecie przybyło 29 mi-
niatur, zbiór zaś był systematycznie powiększany do 1795 г., gdy osiągnął 276 sztuk, a i później.
Nawet bowiem już po upadku Insurekcji i opuszczeniu Warszawy, przebywając od jesieni 1795 r. do
wiosny 1797 w Grodnie, Stanisław August nie zaprzestał zamawiania miniatur: zlecał kopiowanie wcześniej
podarowanych dzieł ze swej kolekcji, ale polecał też namalować nowe. Zlecił na przykład Lesseurowi sko-
piowanie podobizny swej siostrzenicy, Urszuli Mniszech pędzla Heinricha Fiigera, zwracając przy tym uwagę
- jak miał w zwyczaju - na wiele poprawek, którymi miała się ona różnić od oryginału54. W tym samym
czasie powstały też kopie innych miniatur Fiigera - portreciki księżnej Marii z Czartoryskich Wirtember-
skiej i jej siostry Zofii55. Stanisław August zamawiał także swoje podobizny, a zależało mu zwłaszcza na
„portrecie alegorycznym", jak nazywał wizerunek z klepsydrą pędzla Bacciarellego56. Miniatury zamawiane
w Grodnie nie weszły jednak do kolekcji i nie odnotowano ich w późniejszych inwentarzach57.
Jaki charakter miała królewska kolekcja? W odróżnieniu od wielkich zbiorów dynastycznych, na przy-
kład kolekcji książąt Nassau-Orange, która przynajmniej od połowy XVII w. narastała przez kilka pokoleń,
początkowo w Leeuwarden, potem w Hadze58, zbiór Stanisława Augusta miał charakter wybitnie osobisty.
Nie różnił się nadto od kolekcji arystokratycznych, czy to polskich, czy europejskich - Czartoryskich w Pu-
ławach59, Tarnowskich w Dzikowie60, Anhalt-Kóthenów w Pszczynie czy Hochbergów w Książu61. Tam
również licznie reprezentowane były portrety krewniaków i przyjaciół, władców współczesnych i historycz-
nych, sławnych uczonych i pisarzy. Nierzadkie były też miniaturowe powtórzenia dzieł słynnych artystów,
w tym przedstawienia o tematyce religijnej, tworzące ówczesny kanon malarstwa europejskiego.
Zbiór Stanisława Augusta ujawniał z pewnością osobiste upodobania króla, już choćby dlatego, że jak
na kolekcję królewską pozbawiony był wyraźniejszych znamion programu oficjalnego. Zdaje się o tym
świadczyć kazus Stanisława Leszczyńskiego - króla nieobecnego w oficjalnym panteonie władców Polski,
za jaki uznać trzeba stworzony z konceptu Stanisława Augusta zespół portretów zdobiących Pokój Marmu-
rowy w zamku warszawskim62. Tymczasem król musiał cenić zasługi Leszczyńskiego, skoro aż cztery jego
podobizny znalazły się w zbiorze miniatur (kat. 14-17, il. 12), nie licząc puzdra „ze szlachetnych kamieni
oprawnych w zmatowane złoto [...] z widokami na ściankach pałaców i pawilonów króla Stanisława w Lo-
taryngii" oraz jego portretem w środku63. W jeszcze większym stopniu o charakterze osobistym kolekcji
królewskiej decydowały nad wyraz liczne podobizny kobiet - świadectwo znanych powszechnie upodobań
Stanisława Augusta do pięknych pań, z którymi nierzadko łączyły go bardzo bliskie związki.
Trzeba też podkreślić, iż o przywiązaniu króla do zbioru miniatur nie decydowała jego wartość mate-
rialna. Najdroższa miniatura w kolekcji wyceniona wszak została ledwie na 200 dukatów (kat. 12), ai to
54 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 184.
55 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 337; zob. też Miniatury Wincentego Lesseura..., nr 74.
56 Za jedną z tych miniatur, przeznaczoną dla siostrzenicy króla, Marii Teresy Tyszkiewicz, Lesseur otrzymał 25 dukatów
(AGAD, Kor. S.A., 11, k. 43), druga przeznaczona była dla matematyka, Simona Luilliera - AGAD, Kor. S.A., 5A, k. 267 v.
57 Najpewniej musiał je król sprezentować albo jeszcze w Grodnie, albo już w Petersburgu, nie są bowiem wymieniane
w sporządzonym po śmierci króla spisie mobiliów, w tym także miniatur, zwróconych jego spadkobiercom (AGAD, AJP, 305,
Sommaire des différents effets rendus à Monsieur le plénipotentiaire Fabian Poniatowski au mois de mars 1799 d'après feu sa
Majesté polonaise). Nie zostały też wystawione na sprzedaż podczas siedemnastu aukcji spuścizny królewskiej zorganizowanych
w St. Petersburgu między 2 października a 27 listopada 1798 (AGAD, AJP, 307, Sommaire en détail sur les dix-sept ventes depuis
2 (octo)bre jusqu'au 27 (novem)bre 1798 inclusives). Warto zwrócić uwagę, że wśród przedmiotów zwróconych spadkobiercom za
pośrednictwem dawnego sekretarza królewskiego, Fabiana Poniatowskiego, znalazło się sześć płytek z kości słoniowej przeznaczo-
nych z pewnością pod miniatury (AGAD, AJP, 305, k. 6), zaś wśród obiektów wystawionych na aukcjach i niesprzedanych było
też 27 miniaturowych portrecików króla o wartości 455 rubli - AGAD, AJP, 307, k. 37.
58 The Portrait Miniatures in the Collections of the House of Orange-Nassau, oprać. K. S с h a f f e r s - В o d e n h a u s e n,
M. Tiethoff-Splithof, Haag 1993, s. 46-57.
59 Czasy! Ludzie! Ich dzieła. Teatr obrazów księżnej Izabeli Czartoryskiej. Katalog wystawy w Muzeum Czartoryskich w Kra-
kowie, oprać. D. Dec, J. Wałek, Kraków 2001, s. 53-57.
60 Miniatury Wincentego Lesseura..., s. 24-27.
61 L. Kruczek, Miniatury. Płaskorzeźby i sylwetki XVI-XX wieku. Katalog zbiorów, Muzeum Wnętrz Zabytkowych,
Pszczyna 1987, s. 3.
62 A. Rottermund, Zamek warszawski w epoce Oświecenia. Rezydencja monarsza funkcje i treści, Warszawa 1989,
s. 106-108.
63 AGAD, AJP, 296, k. 12, nr 112; puzdro to, wycenione na 80 dukatów, król podarował w Grodnie Jerzemu Mniszchowi -
AGAD, Kor. S.A., U, k. 466 v.