DOI article:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0217
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
z niezmiernym moim podziwieniem, iż zmówiłem pacierz przed kuchnią, a com dla baszty wyniosłej sądził
fortecą, było gołębnikiem"66.
A zatem budynek kuchni w Królikarni - wzniesiony w zgodzie z polską tradycją jako pawilon oddzie-
lony od pałacu - pełnił z jednej strony rolę upozorowanego na ruinę pawilonu ogrodowego, z drugiej zaś -
ukrywał swą rzeczywistą funkcję gospodarczą. Choć Palladio zalecał umieszczanie pomieszczeń gospodar-
czych w suterenach pałacu67, to jednak kuchnia w Królikarni, widziana od strony pałacu w postaci skrom-
nego parterowego pawilonu, doskonale odzwierciedla ogólną zasadę przekazaną przez weneckiego architek-
ta: „Lecz tak jak Stwórca rozmieścił nasze członki w ten sposób, że piękniejsze są najbardziej widoczne,
a mniej szlachetne ukryte, tak i my postępujemy w budownictwie, umieszczając godniejsze i ważniejsze
części na widocznym miejscu, a mniej piękne w miejscach możliwie najbardziej ukrytych przed wzrokiem,
gromadząc tam wszystko co brzydkie, co mogłoby przeszkadzać i co szpeciłoby piękne części domostwa"68.
Koncepcja oddzielenia ogrodowej i użytkowej funkcji budowli pozwoliła Merliniemu na dość ekstrawa-
gancki i - zdawałoby się na pozór - niestosowny pomysł umieszczenia kuchni w antycznym grobowcu.
Budynkowi kuchni architekt nadał „pozór starożytnego rzymskiego monumentu na kształt Cecylii Metelli
pod Rzymem"69 przez umieszczenie pod jej gzymsem fryzu złożonego z wolich głów (bukefarionów) (il. 6)
i festonów. Elewację pokryto boniowaniem pasowym. Do wnętrza kuchni prowadziły dwa wejścia - od
strony podjazdu i od dolnego ogrodu. To ostatnie uzyskało oprawę architektoniczną w postaci klasycyzują-
cego portyku przyściennego, złożonego z dwóch kolumn zwieńczonych doryckimi kapitelami, dźwigający-
mi belkowanie. Ponad zredukowanym architrawem przebiega fryz metopowo-tryglifowy. Poniżej belkowa-
nia umieszczono lwią protomę o niewątpliwym przeznaczeniu apotropaicznym. Nad ozdobionym w ten
sposób wejściem dolnym Merlini zaprojektował półkolisty otwór okienny. Całość dekoracji uzupełnia rozeta
umieszczona powyżej girlandy. Kuchnię w Królikarni, jak wynika z akwareli Kuchnia w Królikarni Alek-
sandra Majerskiego (il. 7) z 1818 r.70, zwieńczono attyką upozorowaną na ruinę.
Po obu stronach dolnego wejścia znajdują się dwie płyty reliefowe o jednakowej dekoracji (il. 8),
przedstawiającej girlandę rozwieszoną między dwoma kandelabrami. Płyty wzorowane są na sześciu antycz-
nych reliefach wmurowanych po obu stronach głównego wejścia do rzymskiego Panteonu71, wewnątrz por-
tyku. Dwa pasy fryzu, złożonego z kilkakrotnie powtarzającego się motywu kandelabrów i girland, widocz-
ne są także na zewnątrz Panteonu, w ścianach bocznych portyku. Wydaje się pewne, że projektując kuchnię,
znów - podobnie jak w przypadku pałacu - sięgnął Merlini do wzorów propagowanych przez Palladia
w jego dziele o architekturze. Omawiany fryz widnieje bowiem na rycinie towarzyszącej opisowi Panteonu.
Interesujących zmian w wyglądzie kuchni i ogrodu w Królikarni dokonali w latach 1842-1844 archi-
tekci Teofil Schuller i Franciszek Maria Lanci. Przyczyną podjęcia przez Aleksandrę ze Steckich Radziwił-
łów ą72 decyzji o przeprowadzeniu prac restauracyjnych i budowlanych był katastrofalny stan zachowania
rezydencji. Autor powstałego w styczniu 1841 r. Opisu budowli w Królikarni13 wymieniał m.in.: „Pałac
murowany [...] - potrzebuje reperacji, a mianowicie dachu nowego. Z kuchni obok pałacu są jeszcze szcząt-
ki murów, po spaleniu się onej w roku 1837 pozostałych". Jedynym źródłem ikonograficznym, przedstawia-
jącym budynek kuchni przed pożarem, jest wspomniana akwarela Majerskiego; wraz z podpisanymi przez
Schullera w 1843 r. (rok po odbudowaniu kuchni) wykazami kosztów prac budowlanych74 pozwala ona na
prześledzenie zmian, jakich dokonano podczas odbudowy. Na odrestaurowanie kuchni, obejmujące „udeko-
rowanie zewnętrzne budowli na wzór ruiny, robotę mularską i malarską, pokrycie murów rudą i kamieniem
66 Podróż z Warszawy do Biłgoraja. Do księcia Stanisława Potockiego, [w:] I. Krasicki, Poezje, Warszawa 1989,
s. 335-336.
67 Palladio, op. cit., s. 76; P. Hol bert on, Paladio's Villas. Life in the Renaissance Countryside, London 1990, s. 222.
68 Palladio, op. cit., s. 75-76.
69 Z u g, op. cit., s. 410.
70 Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, nr inw. 494. Napis na odwrocie tej akwareli: Widok dawnej kuchni w Królikarni,
która spaliła się.
71 M.T. В oat wright, Hadrian and the city of Rome, Princeton 1987, s. 46.
72 Opiekunkę majątku męża, Michała Gedeona Radziwiłła: por. wyżej w tekście.
73 AGAD, ARN, sygn. 364, Opis budowli w Królikarni.
74 AGAD, ARN, sygn. 701, Rachunek ogólny przychodu i rozchodu pieniędzy w majętności Królikarnią za rok 1842/43;
ibidem, sygn. 809, Ogólny wyciąg z wykazu kosztów potrzebnych do wykonania w Królikarni budowli na rok bieżący zamierzo-
nych, a mianowicie: na odbudowanie tarasu za pałacem, odnowienie pałacu i udekorowanie zewnętrzne kuchni wyrestaurowanej
w roku zeszłym.
z niezmiernym moim podziwieniem, iż zmówiłem pacierz przed kuchnią, a com dla baszty wyniosłej sądził
fortecą, było gołębnikiem"66.
A zatem budynek kuchni w Królikarni - wzniesiony w zgodzie z polską tradycją jako pawilon oddzie-
lony od pałacu - pełnił z jednej strony rolę upozorowanego na ruinę pawilonu ogrodowego, z drugiej zaś -
ukrywał swą rzeczywistą funkcję gospodarczą. Choć Palladio zalecał umieszczanie pomieszczeń gospodar-
czych w suterenach pałacu67, to jednak kuchnia w Królikarni, widziana od strony pałacu w postaci skrom-
nego parterowego pawilonu, doskonale odzwierciedla ogólną zasadę przekazaną przez weneckiego architek-
ta: „Lecz tak jak Stwórca rozmieścił nasze członki w ten sposób, że piękniejsze są najbardziej widoczne,
a mniej szlachetne ukryte, tak i my postępujemy w budownictwie, umieszczając godniejsze i ważniejsze
części na widocznym miejscu, a mniej piękne w miejscach możliwie najbardziej ukrytych przed wzrokiem,
gromadząc tam wszystko co brzydkie, co mogłoby przeszkadzać i co szpeciłoby piękne części domostwa"68.
Koncepcja oddzielenia ogrodowej i użytkowej funkcji budowli pozwoliła Merliniemu na dość ekstrawa-
gancki i - zdawałoby się na pozór - niestosowny pomysł umieszczenia kuchni w antycznym grobowcu.
Budynkowi kuchni architekt nadał „pozór starożytnego rzymskiego monumentu na kształt Cecylii Metelli
pod Rzymem"69 przez umieszczenie pod jej gzymsem fryzu złożonego z wolich głów (bukefarionów) (il. 6)
i festonów. Elewację pokryto boniowaniem pasowym. Do wnętrza kuchni prowadziły dwa wejścia - od
strony podjazdu i od dolnego ogrodu. To ostatnie uzyskało oprawę architektoniczną w postaci klasycyzują-
cego portyku przyściennego, złożonego z dwóch kolumn zwieńczonych doryckimi kapitelami, dźwigający-
mi belkowanie. Ponad zredukowanym architrawem przebiega fryz metopowo-tryglifowy. Poniżej belkowa-
nia umieszczono lwią protomę o niewątpliwym przeznaczeniu apotropaicznym. Nad ozdobionym w ten
sposób wejściem dolnym Merlini zaprojektował półkolisty otwór okienny. Całość dekoracji uzupełnia rozeta
umieszczona powyżej girlandy. Kuchnię w Królikarni, jak wynika z akwareli Kuchnia w Królikarni Alek-
sandra Majerskiego (il. 7) z 1818 r.70, zwieńczono attyką upozorowaną na ruinę.
Po obu stronach dolnego wejścia znajdują się dwie płyty reliefowe o jednakowej dekoracji (il. 8),
przedstawiającej girlandę rozwieszoną między dwoma kandelabrami. Płyty wzorowane są na sześciu antycz-
nych reliefach wmurowanych po obu stronach głównego wejścia do rzymskiego Panteonu71, wewnątrz por-
tyku. Dwa pasy fryzu, złożonego z kilkakrotnie powtarzającego się motywu kandelabrów i girland, widocz-
ne są także na zewnątrz Panteonu, w ścianach bocznych portyku. Wydaje się pewne, że projektując kuchnię,
znów - podobnie jak w przypadku pałacu - sięgnął Merlini do wzorów propagowanych przez Palladia
w jego dziele o architekturze. Omawiany fryz widnieje bowiem na rycinie towarzyszącej opisowi Panteonu.
Interesujących zmian w wyglądzie kuchni i ogrodu w Królikarni dokonali w latach 1842-1844 archi-
tekci Teofil Schuller i Franciszek Maria Lanci. Przyczyną podjęcia przez Aleksandrę ze Steckich Radziwił-
łów ą72 decyzji o przeprowadzeniu prac restauracyjnych i budowlanych był katastrofalny stan zachowania
rezydencji. Autor powstałego w styczniu 1841 r. Opisu budowli w Królikarni13 wymieniał m.in.: „Pałac
murowany [...] - potrzebuje reperacji, a mianowicie dachu nowego. Z kuchni obok pałacu są jeszcze szcząt-
ki murów, po spaleniu się onej w roku 1837 pozostałych". Jedynym źródłem ikonograficznym, przedstawia-
jącym budynek kuchni przed pożarem, jest wspomniana akwarela Majerskiego; wraz z podpisanymi przez
Schullera w 1843 r. (rok po odbudowaniu kuchni) wykazami kosztów prac budowlanych74 pozwala ona na
prześledzenie zmian, jakich dokonano podczas odbudowy. Na odrestaurowanie kuchni, obejmujące „udeko-
rowanie zewnętrzne budowli na wzór ruiny, robotę mularską i malarską, pokrycie murów rudą i kamieniem
66 Podróż z Warszawy do Biłgoraja. Do księcia Stanisława Potockiego, [w:] I. Krasicki, Poezje, Warszawa 1989,
s. 335-336.
67 Palladio, op. cit., s. 76; P. Hol bert on, Paladio's Villas. Life in the Renaissance Countryside, London 1990, s. 222.
68 Palladio, op. cit., s. 75-76.
69 Z u g, op. cit., s. 410.
70 Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, nr inw. 494. Napis na odwrocie tej akwareli: Widok dawnej kuchni w Królikarni,
która spaliła się.
71 M.T. В oat wright, Hadrian and the city of Rome, Princeton 1987, s. 46.
72 Opiekunkę majątku męża, Michała Gedeona Radziwiłła: por. wyżej w tekście.
73 AGAD, ARN, sygn. 364, Opis budowli w Królikarni.
74 AGAD, ARN, sygn. 701, Rachunek ogólny przychodu i rozchodu pieniędzy w majętności Królikarnią za rok 1842/43;
ibidem, sygn. 809, Ogólny wyciąg z wykazu kosztów potrzebnych do wykonania w Królikarni budowli na rok bieżący zamierzo-
nych, a mianowicie: na odbudowanie tarasu za pałacem, odnowienie pałacu i udekorowanie zewnętrzne kuchni wyrestaurowanej
w roku zeszłym.