DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0242
236
PIOTR JAWORSKI
Rzeźba Kybele na tronie jest prawdopodobnie rzymskim naśladownictwem greckiego oryginału o ce-
chach zarówno klasycznych, jak i hellenistycznych274, wykonanym w I w. n.e. (być może pod koniec okresu
hellenistycznego275). Materiałem rzeźbiarskim jest biały drobnoziarnisty marmur. Bogini przedstawiona została
w pozycji siedzącej, ubrana w chiton joński z krótkim rękawem, chiton dorycki i himation276. Rzeźba jest
bardzo zniszczona - brak głowy, przedramion z dłońmi, lewej stopy, prawego kolana i frontalnej części
bazy277. Typ przedstawienia znajduje liczne analogie w sztuce antycznej278. Muzeum Narodowe w Warsza-
wie posiada też drugą rzeźbę wyobrażającą Kybele na tronie279.
We wspomnianym w poprzednim rozdziale Spisie ruchomości w pałacu w Królikarni z 1836 r. odno-
towano istnienie „osoby bez głowy z marmuru"280. Dla sporządzającego listę oficjalisty, który odnotowywał
przedmioty przeważnie za pomocą dwóch lub trzech ogólnych określeń (np. „rycerz z marmuru", „głowa
żelazna"), brak głowy w rzeźbie stanowił pierwszorzędną cechę wyróżniającą ją spośród innych. Oprócz
spisu z 1836 r. „osoby bez głowy" nie wymienia żadne inne źródło. Brak jej także w katalogach Blanka
sporządzonych dla radziwiłłowskich rezydencji w 1831 г., co może sugerować, że rzeźbę pozyskano do
kolekcji po śmierci Heleny i Michała Radziwiłłów. Fakt niewymienienia przez Blanka tej rzeźby można
jednak wytłumaczyć w inny sposób - przed 1836 r. rzeźba mogła zdobić ogród w Arkadii, a katalogi i in-
wentarze obejmujące jedynie wnętrza pałacowe w naturalny sposób nie odnotowały jej obecności.
Wersję o pochodzeniu rzeźby Kybele z kolekcji Tomatisa281 lub Pusłowskich282 należy traktować bar-
dzo ostrożnie. Karol Tomatis mógł oczywiście, zgodnie z gustem epoki, posiadać w Królikarni dzieła rzeźby
starożytnej. Obecność marmurowych rzeźb w pałacu w chwili zakupu dokonanego przez Michała Hieronima
Radziwiłła w 1816 r. zdają się potwierdzać słowa Heleny Radziwiłłowej przytoczone w dziele Michała
Piotra Radziwiłła283. Nie zachowały się jednak źródła mogące jednoznacznie potwierdzić, że Karol Tomatis
posiadał w swej kolekcji rzeźby antyczne284. Podobnie wygląda sprawa kolekcji artystycznej Pusłowskich.
Skąpe i dość ogólnikowe informacje na temat ich zbiorów zgromadzonych w Królikarni podają źródła
drukowane z XIX i początku XX w. W 1857 r. A. Wejnert w poświęconym Ksaweremu Pusłowskiemu tomie
Starożytności Warszawy1*5 pisał o zasługach hrabiego dla Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci: „nabywszy
[...] pałac Królikarni [...] w miejsce pomnażania bogactw i świetności w nim, zamiast zwiększania krezu-
sowych ozdób lub lukullusowych zbytków: w przyozdabianiu pokoi, klombów, kiosków, fontann, posągów
itp. świecideł, [...], przytula do siebie najniższy, najmniej świetny zakład zwichniętych latorośli"286. Jeżeli
wierzyć powyższym słowom, to należałoby przyjąć, że Ksawery Pusłowski stworzył swą kolekcję po 1857 r.
W 1879 r. prasa warszawska informowała o wielkim pożarze w Królikarni i stratach, jakie uczynił w zbio-
rach zgromadzonych przez Ksawerego Pusłowskiego, a należących do jego brata Wandalina. „Tygodnik
Ilustrowany" donosił: „Z obrazów uratowano zaledwie kilkanaście; biblioteka, zawierająca dzieła rzadkie,
zniszczona prawie zupełnie, a co z niej ocalono, to uległo zdefektowaniu; gobeliny, któremi Królikarnią
chlubić się mogła, spłonęły wszystkie"287. Reporter „Kłosów" uzupełnił obraz zniszczeń dokonanych w kole-
kcji: „Od r. 1849 hr X. Pusłowski stał się właścicielem Królikarni i zgromadził w niej wiele dzieł znakomitej
wartości, szacowny zbiór starych rycin, bronzów, marmurów, obrazów, wreszcie bibliotekę [...]"288. Informacja
o marmurach doprowadziła współczesnych badaczy do przekonania, że Ksawery Pusłowski gromadził także
dzieła sztuki antycznej. Z innego fragmentu, pochodzącego z zamieszczonej w „Kłosach" relacji o pożarze289,
274 Rodziewicz, op. cit, passim; por. CSIR Pologne Ш. 1, nr 47.
275 CSIR Pologne III. 1.
276 Rodziewicz, op. cit., s. 48.
277 Ibidem, przy p. 8.
278 CSIR Pologne III. 1, nr 47.
279 MNW nr inw. 236735. Jest to marmurowa statuetka nieznanego pochodzenia, podarowana muzeum w 1932 r. przez
Antoniego Sapiehę: CSIR Polodne III. 1, nr 48, ii. 30.
280 AGAD, ARN, sygn. 807, Spis ruchomości w pałacu Królikarni..., nr 983.
281 M i ко с к i, Collection..., s. 45.
282 Ibidem; CSIR Pologne III. 1, nr 47.
283 LRadzi w i H], op. cit., s. 269.
284 Zachowała się jedynie dokumentacja z czasów budowy przez Tomatisa rezydencji w Królikarni: AGAD, ARN, sygn. 800.
285 A. Wejnert, Starożytności Warszawy, t. V, Warszawa 1857.
286 Ibidem, s. 143.
287 Królikarnią...
288 „Kłosy" 1879, nr 738, s. 123.
289 Ibide
m.
PIOTR JAWORSKI
Rzeźba Kybele na tronie jest prawdopodobnie rzymskim naśladownictwem greckiego oryginału o ce-
chach zarówno klasycznych, jak i hellenistycznych274, wykonanym w I w. n.e. (być może pod koniec okresu
hellenistycznego275). Materiałem rzeźbiarskim jest biały drobnoziarnisty marmur. Bogini przedstawiona została
w pozycji siedzącej, ubrana w chiton joński z krótkim rękawem, chiton dorycki i himation276. Rzeźba jest
bardzo zniszczona - brak głowy, przedramion z dłońmi, lewej stopy, prawego kolana i frontalnej części
bazy277. Typ przedstawienia znajduje liczne analogie w sztuce antycznej278. Muzeum Narodowe w Warsza-
wie posiada też drugą rzeźbę wyobrażającą Kybele na tronie279.
We wspomnianym w poprzednim rozdziale Spisie ruchomości w pałacu w Królikarni z 1836 r. odno-
towano istnienie „osoby bez głowy z marmuru"280. Dla sporządzającego listę oficjalisty, który odnotowywał
przedmioty przeważnie za pomocą dwóch lub trzech ogólnych określeń (np. „rycerz z marmuru", „głowa
żelazna"), brak głowy w rzeźbie stanowił pierwszorzędną cechę wyróżniającą ją spośród innych. Oprócz
spisu z 1836 r. „osoby bez głowy" nie wymienia żadne inne źródło. Brak jej także w katalogach Blanka
sporządzonych dla radziwiłłowskich rezydencji w 1831 г., co może sugerować, że rzeźbę pozyskano do
kolekcji po śmierci Heleny i Michała Radziwiłłów. Fakt niewymienienia przez Blanka tej rzeźby można
jednak wytłumaczyć w inny sposób - przed 1836 r. rzeźba mogła zdobić ogród w Arkadii, a katalogi i in-
wentarze obejmujące jedynie wnętrza pałacowe w naturalny sposób nie odnotowały jej obecności.
Wersję o pochodzeniu rzeźby Kybele z kolekcji Tomatisa281 lub Pusłowskich282 należy traktować bar-
dzo ostrożnie. Karol Tomatis mógł oczywiście, zgodnie z gustem epoki, posiadać w Królikarni dzieła rzeźby
starożytnej. Obecność marmurowych rzeźb w pałacu w chwili zakupu dokonanego przez Michała Hieronima
Radziwiłła w 1816 r. zdają się potwierdzać słowa Heleny Radziwiłłowej przytoczone w dziele Michała
Piotra Radziwiłła283. Nie zachowały się jednak źródła mogące jednoznacznie potwierdzić, że Karol Tomatis
posiadał w swej kolekcji rzeźby antyczne284. Podobnie wygląda sprawa kolekcji artystycznej Pusłowskich.
Skąpe i dość ogólnikowe informacje na temat ich zbiorów zgromadzonych w Królikarni podają źródła
drukowane z XIX i początku XX w. W 1857 r. A. Wejnert w poświęconym Ksaweremu Pusłowskiemu tomie
Starożytności Warszawy1*5 pisał o zasługach hrabiego dla Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci: „nabywszy
[...] pałac Królikarni [...] w miejsce pomnażania bogactw i świetności w nim, zamiast zwiększania krezu-
sowych ozdób lub lukullusowych zbytków: w przyozdabianiu pokoi, klombów, kiosków, fontann, posągów
itp. świecideł, [...], przytula do siebie najniższy, najmniej świetny zakład zwichniętych latorośli"286. Jeżeli
wierzyć powyższym słowom, to należałoby przyjąć, że Ksawery Pusłowski stworzył swą kolekcję po 1857 r.
W 1879 r. prasa warszawska informowała o wielkim pożarze w Królikarni i stratach, jakie uczynił w zbio-
rach zgromadzonych przez Ksawerego Pusłowskiego, a należących do jego brata Wandalina. „Tygodnik
Ilustrowany" donosił: „Z obrazów uratowano zaledwie kilkanaście; biblioteka, zawierająca dzieła rzadkie,
zniszczona prawie zupełnie, a co z niej ocalono, to uległo zdefektowaniu; gobeliny, któremi Królikarnią
chlubić się mogła, spłonęły wszystkie"287. Reporter „Kłosów" uzupełnił obraz zniszczeń dokonanych w kole-
kcji: „Od r. 1849 hr X. Pusłowski stał się właścicielem Królikarni i zgromadził w niej wiele dzieł znakomitej
wartości, szacowny zbiór starych rycin, bronzów, marmurów, obrazów, wreszcie bibliotekę [...]"288. Informacja
o marmurach doprowadziła współczesnych badaczy do przekonania, że Ksawery Pusłowski gromadził także
dzieła sztuki antycznej. Z innego fragmentu, pochodzącego z zamieszczonej w „Kłosach" relacji o pożarze289,
274 Rodziewicz, op. cit, passim; por. CSIR Pologne Ш. 1, nr 47.
275 CSIR Pologne III. 1.
276 Rodziewicz, op. cit., s. 48.
277 Ibidem, przy p. 8.
278 CSIR Pologne III. 1, nr 47.
279 MNW nr inw. 236735. Jest to marmurowa statuetka nieznanego pochodzenia, podarowana muzeum w 1932 r. przez
Antoniego Sapiehę: CSIR Polodne III. 1, nr 48, ii. 30.
280 AGAD, ARN, sygn. 807, Spis ruchomości w pałacu Królikarni..., nr 983.
281 M i ко с к i, Collection..., s. 45.
282 Ibidem; CSIR Pologne III. 1, nr 47.
283 LRadzi w i H], op. cit., s. 269.
284 Zachowała się jedynie dokumentacja z czasów budowy przez Tomatisa rezydencji w Królikarni: AGAD, ARN, sygn. 800.
285 A. Wejnert, Starożytności Warszawy, t. V, Warszawa 1857.
286 Ibidem, s. 143.
287 Królikarnią...
288 „Kłosy" 1879, nr 738, s. 123.
289 Ibide
m.