Rocznik Historii Sztuki (31.2006)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXI
Wydawnictwo Neriton, 2006

LECH LECHOWICZ

AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH IM. WŁADYSŁAWA STRZEMIŃSKIEGO

AWANGARDA WOBEC STATYCZNOŚCI OBRAZU FOTOGRAFICZNEGO

Intensywne doznanie oraz uchwycenie płynności przemian zjawisk, które zdają się być typowymi ce-
chami cywilizacji naszych czasów, nie jest nowe i współczesne. Problem ten po raz pierwszy stał się przed-
miotem zainteresowania rodzącej się wraz z futuryzmem sztuki awangardowej. Celem tych rozważań jest
przedstawienie poglądów awangardy na fotografię jako statyczny obraz płynności oraz wielości zjawisk cha-
rakteryzujących rzeczywistość współczesną awangardzie.

Jedną z podstawowych właściwości fotografii, a jednocześnie najistotniejszych różnic między obrazo-
waniem fotografii a widzeniem ludzkim oraz naturalnym biegiem życia jest zdolność tej pierwszej do reje-
strowania obrazów migawkowych. Fotografia może ukazać te zjawiska w taki sposób, w jaki człowiek ich
nie widzi i bez jej pomocy oraz innych obrazów medialnych nie mógłby sobie wyobrazić. Od momentu po-
wstania fotografia wielorako poszerzała wiedzę człowieka na temat świata, także ten jej zakres, który był
niedostępny bezpośredniemu doświadczeniu. Dotyczy to nie tylko niedostępności natury geograficznej, ale
także różnic między percepcją wzrokową człowieka a możliwościami obrazowania kamery. Jedną z tych
różnic jest czasowy aspekt rejestracji fotograficznej oraz percepcji wzrokowej. Nasza percepcja tych zjawisk
ma charakter płynny i ciągły, tak jak płynny i ciągły jest ruch. Pojawienie się fotografii naruszyło obraz tej
płynności oraz ciągłości, oferując migawkowy obraz nieruchomy.

Upłynęło jednak sporo czasu zanim w pełni została uświadomiona relacja między obrazem fotograficz-
nym a ruchem i płynnością przemian oraz zostały z tego wyciągnięte konkretne wnioski. Dokonało się to
dopiero w okresie awangardy, najpierw w futuryzmie, a po nim w innych jej nurtach. Na początku poddały
one fotografię wnikliwej analizie i próbowały wyciągnąć z tego wnioski, głównie artystyczne, choć nie tylko
takie, bo dotyczące również aspektów psychologicznych oraz kulturowych.

Fotografia musiała bowiem zostać najpierw kulturowo i psychologicznie przyswojona, aby rozliczne
konsekwencje jej istnienia zostały w pełni uświadomione, a część z nich wykorzystana m.in. w sztuce. Mu-
siała także pojawić się fotografia migawkowa, chwytająca już nie tylko dłuższe chwile, ale ułamki sekund.
Świadomość przemian, ruchu oraz upływu czasu była więc inna przed wynalezieniem fotografii i po. Foto-
grafia, zachowując precyzyjny i czytelny obraz tego co przemija - ciągle i niepowstrzymanie - jest obrazem
zasadniczo innym od przedstawień znanych dotychczas człowiekowi oraz od jego bezpośredniego doświad-
czenia. Te dawne, „przedfotograficzne" obrazy ukazywały rzeczy takimi, jakimi je malarz czy rysownik
najpierw dostrzegł, wyobraził sobie i po pewnym czasie przeniósł na obraz zgodnie z obowiązującą aktual-
nie konwencją obrazowania. Fotografia natomiast chwytała rzeczy takimi, jakimi one były w chwili rejestra-
cji na materiale światłoczułym i jakimi nigdy nie były ani przed tą chwilą, ani nie będą po tej właśnie
chwili.

W początkowym okresie historii fotografii nie zdawano sobie w pełni z tego sprawy. Nie dostrzegano
zbyt wielu różnic między obrazem fotograficznym a obrazem powstającym w percepcji wzrokowej. Długa
ekspozycja - konieczna ze względów technicznych - w pierwszej fazie historii fotografii „wtapiała" obraz