DOI Artikel:
Kozieł, Andrzej: Marian Morelowski (1884 - 1963)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0062
MARIAN MORI-M.OWSKI (IXX4 1963)
55
w dawnych wiekach. Jak pisał w 1919 roku Władysław Podlacha, „są zasadnicze względy, które nakazują
polskiemu historykowi sztuki skierować swoje chęci i siły najpierw ku badaniu zabytków znajdujących się
na ziemiach polskich"'44. Doprowadziło to do licznych sporów polskiej i niemieckiej historii sztuki45, których
konsekwencją był także powojenny bój o narodowy charakter sztuki Śląska. Przyjęcie przez polskich histo-
ryków sztuki nacjonalistycznego paradygmatu w piśmiennictwie o sztuce Śląska było bowiem odpowiedzią
na prace niemieckich uczonych, zwłaszcza te publikowane po 1939 roku, ściśle powiązane z narodowosocja-
listyczną ideologią III Rzeszy i polityką legitymizacji podbojów niemieckiej armii na wschodzie46.
Wydaje się jednak, że osobę Morelowskiego jako „narodowego" historyka sztuki ukształtowały nie tyle
poglądy polskich historyków sztuki, bo przecież uczęszczał on na wykłady historii sztuki w Wiedniu, ile
rozpoczęta w 1915 roku w Moskwie i kontynuowana przez kolejne jedenaście lat jego działalność w ratowa-
niu dóbr polskiej kultury narodowej. Była to aktywność o bardziej urzędniczym niż naukowym charakterze,
w której wiedza z zakresu historii sztuki nie stanow iła celu, lecz narzędzie w służbie polskich interesów na-
rodowych. Nadrzędnym celem działania Morelowskiego było bowiem wówczas ratowanie zagrabionych dóbr
kultury i ten cel niejako wymuszał odpowiedni sposób „uprawiania" historii sztuki - doraźny, polemiczny
i skoncentrowany na uzasadnianiu wszelkimi możliwymi sposobami polskich praw do poszczególnych dóbr
kultury zagrabionych z Polski przez Rosjan. To właśnie wtedy pojawiły się pierwsze narodowo zaangażowane
teksty naukowe Morelowskiego. Gdy cztery lata po zakończeniu rewindykacyjnej działalności Morelowski
w wieku czterdziestu sześciu lat rozpoczynał karierę akademicką, był już w pełni ukształtowanym histo-
rykiem sztuki. Dotyczyło to zarówno stosowanego przez niego „narodowego14 modelu badawczego i wy-
nikającej z niego doraźnej metodologii podporządkowanej nadrzędnym narodowym interesom, jak i samej
literackiej formy jego naukowych prac, której polemiczny i dygresyjny charakter miał bezpośrednie źródło
w formie tekstów, które przygotowywał do dokumentacji rewindykacyjnej. Można rzec, że jako akademic-
ki uczony Morelowski pozostał „zaangażowanym" ekspertem, jakim był w okresie rewindykacyjnej służby
w rządowych agendach niepodległego państwa polskiego. Tym też należy tłumaczyć powojenne przenosiny
Morelowskiego do Wrocławia i jego udział w akcji „polonizacji" sztuki śląskiej.
Mimo zmiany systemu politycznego w Polsce Morelowski odnalazł swoje miejsce w służbie państwu
polskiemu jako „narodowy" historyk sztuki walczący na pierwszej linii frontu o charakter sztuki Śląska
w imię obrony interesów polskiej kultury. W ten sposób przedwojenny profesor o konserwatywno-narodo-
wych poglądach, zasłużony w odebraniu Związkowi Radzieckiemu dóbr polskiej kultury narodowej, stał
się sprzymierzeńcem komunistycznych władz w realizacji polityki kulturalnej wobec „Ziem Odzyskanych".
Pragmatyczny horyzont ideologiczny władzy spotykał się tutaj z narodowym światopoglądem wielu pol-
skich badaczy, w dużej mierze ukształtowanym na gruncie przedwojennej polskiej myśli zachodniej47. Osobę
Morelowskiego można tutaj porównać z postacią mediewisty Zygmunta Wojciechowskiego, który choć po
1945 roku jawnie deklarował endeckie poglądy, to jednak zyskał poparcie komunistycznych władz dla swojej
koncepcji stworzenia Instytutu Zachodniego w Poznaniu jako ośrodka badań niemcoznawczych i „poloniza-
cwinej" propagandy dla Ziem Zachodnich i aż do śmierci w 1955 roku był jego dyrektorem4x.
Nie ulega wątpliwości, że zasługi Morelowskiego na polu ratowania dóbr polskiej kultury narodowej są
ogromne i już same w pełni wystarczają, by zajmował on poczesne miejsce w historii kultury polskiej. Nie
sposób przecenić także jego osiągnięć na polu organizacji badań i dydaktyki z zakresu historii sztuki w Wil-
nie. Lublinie i Wrocławiu. O wiele gorzej wypada ocena naukowej działalności Morelowskiego jako historyka
sztuki. Jeśli bowiem o wartości naukowych prac miałaby świadczyć trwałość zawartych w nich ustaleń, to na-
ukowy dorobek Morelowskiego zajmowałby niskie miejsce. Był prekursorem badań nad arrasami, związkami
średniow iecznej sztuki polskiej z rejonem nadmozańskim a także późnobarokową architekturą Wilna. Jednak
ideowe zaangażowanie Morelowskiego często prowadziło do skrajnej tendencyjności sądów, które były ko-
44 W. Podlacha, O przyszłości historii sztuki, nadbitka z: Nauka polska, jej potrzeby i rozwój, t. 2, Warszawa 1919, s. 402.
45 Zob. przykładowo: H. Faryna-Paszkicwicz, Spór o Wita Stwosza, [w:] Nacjonalizm w sztuce..., s. 61 70.
4''Na ten temat: B. Stórtkuhl. Deutsche Ostforschung und Kunstgeschichte, [w:] Deutsche Ostforschung utul polmsche Westjor-
schung im Sparmun^sjehl von Wissenschąft und Politik. Disziplincn im Vergleich, hg. J.M. Piskorski in Verbindung mit .1. Heckmann und R.
Jaworski. Osnabruck Poznań 2002, s. 119 134; eadem, Paradigmen undMethoden derkunstgeschcihtlichen „Ostforschung " Jer „Fali"
Dagobert Frei, [w:] Die Kunsthistoriographien in Ostmitteleuropa und der nationale Diskurs, hu. R. Born, Л. Janatkovà, Л.S. Labuda. Berlin
2004. s. 155 172.
47 Zob. M. M roc/ko. Polska myśl zachodnia 1918 1939. Kształtowanie i upowszechnianie, Poznań 1986.
I hum, op. cit., s. 237. Zob. programową pracę Z. Wojciechowski, Polska Niemcy. Dziesięć wieków zmagania, Poznań 1945.
55
w dawnych wiekach. Jak pisał w 1919 roku Władysław Podlacha, „są zasadnicze względy, które nakazują
polskiemu historykowi sztuki skierować swoje chęci i siły najpierw ku badaniu zabytków znajdujących się
na ziemiach polskich"'44. Doprowadziło to do licznych sporów polskiej i niemieckiej historii sztuki45, których
konsekwencją był także powojenny bój o narodowy charakter sztuki Śląska. Przyjęcie przez polskich histo-
ryków sztuki nacjonalistycznego paradygmatu w piśmiennictwie o sztuce Śląska było bowiem odpowiedzią
na prace niemieckich uczonych, zwłaszcza te publikowane po 1939 roku, ściśle powiązane z narodowosocja-
listyczną ideologią III Rzeszy i polityką legitymizacji podbojów niemieckiej armii na wschodzie46.
Wydaje się jednak, że osobę Morelowskiego jako „narodowego" historyka sztuki ukształtowały nie tyle
poglądy polskich historyków sztuki, bo przecież uczęszczał on na wykłady historii sztuki w Wiedniu, ile
rozpoczęta w 1915 roku w Moskwie i kontynuowana przez kolejne jedenaście lat jego działalność w ratowa-
niu dóbr polskiej kultury narodowej. Była to aktywność o bardziej urzędniczym niż naukowym charakterze,
w której wiedza z zakresu historii sztuki nie stanow iła celu, lecz narzędzie w służbie polskich interesów na-
rodowych. Nadrzędnym celem działania Morelowskiego było bowiem wówczas ratowanie zagrabionych dóbr
kultury i ten cel niejako wymuszał odpowiedni sposób „uprawiania" historii sztuki - doraźny, polemiczny
i skoncentrowany na uzasadnianiu wszelkimi możliwymi sposobami polskich praw do poszczególnych dóbr
kultury zagrabionych z Polski przez Rosjan. To właśnie wtedy pojawiły się pierwsze narodowo zaangażowane
teksty naukowe Morelowskiego. Gdy cztery lata po zakończeniu rewindykacyjnej działalności Morelowski
w wieku czterdziestu sześciu lat rozpoczynał karierę akademicką, był już w pełni ukształtowanym histo-
rykiem sztuki. Dotyczyło to zarówno stosowanego przez niego „narodowego14 modelu badawczego i wy-
nikającej z niego doraźnej metodologii podporządkowanej nadrzędnym narodowym interesom, jak i samej
literackiej formy jego naukowych prac, której polemiczny i dygresyjny charakter miał bezpośrednie źródło
w formie tekstów, które przygotowywał do dokumentacji rewindykacyjnej. Można rzec, że jako akademic-
ki uczony Morelowski pozostał „zaangażowanym" ekspertem, jakim był w okresie rewindykacyjnej służby
w rządowych agendach niepodległego państwa polskiego. Tym też należy tłumaczyć powojenne przenosiny
Morelowskiego do Wrocławia i jego udział w akcji „polonizacji" sztuki śląskiej.
Mimo zmiany systemu politycznego w Polsce Morelowski odnalazł swoje miejsce w służbie państwu
polskiemu jako „narodowy" historyk sztuki walczący na pierwszej linii frontu o charakter sztuki Śląska
w imię obrony interesów polskiej kultury. W ten sposób przedwojenny profesor o konserwatywno-narodo-
wych poglądach, zasłużony w odebraniu Związkowi Radzieckiemu dóbr polskiej kultury narodowej, stał
się sprzymierzeńcem komunistycznych władz w realizacji polityki kulturalnej wobec „Ziem Odzyskanych".
Pragmatyczny horyzont ideologiczny władzy spotykał się tutaj z narodowym światopoglądem wielu pol-
skich badaczy, w dużej mierze ukształtowanym na gruncie przedwojennej polskiej myśli zachodniej47. Osobę
Morelowskiego można tutaj porównać z postacią mediewisty Zygmunta Wojciechowskiego, który choć po
1945 roku jawnie deklarował endeckie poglądy, to jednak zyskał poparcie komunistycznych władz dla swojej
koncepcji stworzenia Instytutu Zachodniego w Poznaniu jako ośrodka badań niemcoznawczych i „poloniza-
cwinej" propagandy dla Ziem Zachodnich i aż do śmierci w 1955 roku był jego dyrektorem4x.
Nie ulega wątpliwości, że zasługi Morelowskiego na polu ratowania dóbr polskiej kultury narodowej są
ogromne i już same w pełni wystarczają, by zajmował on poczesne miejsce w historii kultury polskiej. Nie
sposób przecenić także jego osiągnięć na polu organizacji badań i dydaktyki z zakresu historii sztuki w Wil-
nie. Lublinie i Wrocławiu. O wiele gorzej wypada ocena naukowej działalności Morelowskiego jako historyka
sztuki. Jeśli bowiem o wartości naukowych prac miałaby świadczyć trwałość zawartych w nich ustaleń, to na-
ukowy dorobek Morelowskiego zajmowałby niskie miejsce. Był prekursorem badań nad arrasami, związkami
średniow iecznej sztuki polskiej z rejonem nadmozańskim a także późnobarokową architekturą Wilna. Jednak
ideowe zaangażowanie Morelowskiego często prowadziło do skrajnej tendencyjności sądów, które były ko-
44 W. Podlacha, O przyszłości historii sztuki, nadbitka z: Nauka polska, jej potrzeby i rozwój, t. 2, Warszawa 1919, s. 402.
45 Zob. przykładowo: H. Faryna-Paszkicwicz, Spór o Wita Stwosza, [w:] Nacjonalizm w sztuce..., s. 61 70.
4''Na ten temat: B. Stórtkuhl. Deutsche Ostforschung und Kunstgeschichte, [w:] Deutsche Ostforschung utul polmsche Westjor-
schung im Sparmun^sjehl von Wissenschąft und Politik. Disziplincn im Vergleich, hg. J.M. Piskorski in Verbindung mit .1. Heckmann und R.
Jaworski. Osnabruck Poznań 2002, s. 119 134; eadem, Paradigmen undMethoden derkunstgeschcihtlichen „Ostforschung " Jer „Fali"
Dagobert Frei, [w:] Die Kunsthistoriographien in Ostmitteleuropa und der nationale Diskurs, hu. R. Born, Л. Janatkovà, Л.S. Labuda. Berlin
2004. s. 155 172.
47 Zob. M. M roc/ko. Polska myśl zachodnia 1918 1939. Kształtowanie i upowszechnianie, Poznań 1986.
I hum, op. cit., s. 237. Zob. programową pracę Z. Wojciechowski, Polska Niemcy. Dziesięć wieków zmagania, Poznań 1945.