DOI Artikel:
Pękala, Teresa: Mieczysław Wallis (1895 - 1975)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0083
76
11 RI SA PĘKALA
i wpływania na nie, dokonana /ostała wyłącznie na materiale ikonograficznym, to niektóre ustalenia wydają
się wychodzić poza sztukę ku szeroko rozumianym procesom kulturowym. Nie straciły one na aktualności
i pozwalają lepiej rozumieć mechanizmy odgrywania ról społecznych, także w nowoczesnych zbiorowoś-
ciach, określanych niekiedy mianem społeczeństw spektaklu (Erving Goffman). Podstawy psychologiczne
i filozoficzne rozumienia życia psychicznego w dziełach sztuki wyłożył Wallis w rozprawie Wyraz i życic
psychiczne ( 1939)35. Książka Autoportret, poza rzetelnym materiałem historycznym, rozwija niektóre myśli
autora z zakresu psychologii twórczości i skłania się ku antropologii filozoficznej i socjologii. Mocno akcen-
towana rola ciała w autoportrecie nie sprowadza się przy tym do dziejów nagości w sztuce - chociaż wątek
ten zajmuje w niej poczesne miejsce. Zmienny w historii stosunek artystów do nagości interpretuje Wallis
jako wizualną wypowiedź na temat przemijania, młodości, starości. Autoportret odzwierciedla zewnętrzny
wygląd, ten zaś jest nie tylko mimowolnym wyrazem aktualnego stanu psychicznego, ale rodzajem świado-
mie podejmowanej autoanalizy.
Artysta patrzy na siebie jak na drugiego człowieka. „Ale ten drugi człowiek to (...) ktoś zasadniczo różny
od wszystkich ludzi, to zarazem «nie on» i «on», «ty» i «ja». Jest to ktoś, kogo on zna nie tylko od zewnątrz,
ale i od wewnątrz, i z kim obcuje zasadniczo inaczej niż ze wszystkimi innymi ludźmi. Każdy autoportret jest
dziełem pewnej nierozdzielnej całości - «artysty - modela», «portrecisty - portretowanego» i jednocześnie
wynikiem dialogu, jaki w tym samym człowieku prowadzą między sobą artysta i model, portrecista i portre-
towany"36. Refleksja Wallisa współbrzmi z odróżnieniami pomiędzy „ja materialnym", „ja społecznym" i „ja
duchowym" we współczesnych pracach z zakresu psychologii i socjologii ciała czy proksemiki (Edward T.
Hall) . W autoportrecie, na co Wallis zwraca uwagę, twórcy przestali ograniczać się do uzyskania wierności
zewnętrznego wyglądu na rzecz osobistej ekspresji. W każdym typie autoportretu ciało jest odbierane nie
tylko jako materialne wcielenie „ja", ale również jako środek komunikacji. Dzisiejsza „sztuka ciała" traktu-
jąca je jako przestrzeń dyskursu ma swoje źródła właśnie w krytycznym autoportrecie37. We współczesnym
kontekście interesujące wydają się uwagi Wallisa na temat świadomej stylizacji własnego wyglądu przez
strój, który w portrecie i autoportrecie może być wyznaniem, deklaracją czy manifestacją. „To, co ktoś nosi
i jak nosi, nie jest czymś przypadkowym, lecz wyrasta zwykle z najgłębszych pokładów jego osobowości"3*.
W szkicach estetycznych Wallis wyjaśnia, że rozumienie przedstawionych w sztuce objawów życia psychicz-
nego wymaga znajomości konwencji kulturowej. Brak odpowiedniego przygotowania do odbioru sztuki pro-
wadzi do błędów w percepcji, do pomylenia objawów naturalnych z konwencjonalnymi lub niewłaściwej
interpretacji objawów naturalnych. Dla unaocznienia tezy o relatywizacji kulturowej przytacza słynną dys-
kusję wśród historyków sztuki wokół znaczenia tzw. «uśmiechu archaicznego))34. Trafnym podsumowaniem
refleksji Wallisa na temat odbioru autoportretu mogą być słowa następujące: „Indianinowi, nieprzywykłemu
do przyjętego w malarstwie zachodnim sugerowania bryłowatości przedmiotów za pomocą świateł i cieni,
namalowana twarz, z częścią pogrążoną w cieniu, wydaje się połową twarzy"40.
Historyk sztuki powinien zdawać sobie sprawę, że poza wewnętrznymi warunkami umożliwiającymi
aktualizację znaczenia dzieła istotne są też zewnętrzne warunki odbioru, tak w wymiarze indywidualnym,
jako „tło" odbioru, jak i w wymiarze społecznym, w którym kontekst odbioru kształtują właściwe dla epoki
konwencje. Wallis pisze o „irradiacji tła" rozumianego dosłownie, jako przestrzeń, otoczenie i szerzej jako
okoliczności czasu i kultury41. Zainteresowanie komunikacyjną rolą ciała w sztukach plastycznych wiąże się
z ogólną predylekcją Wallisa do ujmowania sztuki w kategoriach semantyki. W moim przekonaniu poglądy
semiotyczne Wallisa są istotnym uzupełnieniem teorii estetycznej i nie tworzą osobnej, wydzielonej koncepcji.
Założenia tej teorii obecne są również w badaniach z zakresu historii sztuki. Wallis wprowadza wyjaśnienia
semiotyczne w celu dogłębnego i wieloaspektowego przybliżenia mechanizmów towarzyszących odbioro-
ъ Wallis, Wyraz i życic psychiczne. O rozumieniu dziel sztuki przedstawiających przedmioty psychiczne, [w:] Idem. Przeżycie...,
s. 106 181.
"'Wallis, Autoportret.., s. 7.
п Por. Л. Jakubowska. Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek. Universitas. Kraków 2005; M Bakke,
Ciało otwarte. Filozoficzne reinterpretaejc kulturowych wizji cielesności. Wyd. Nauk. IF UAM, Poznań 2000.
,H Wallis, Autoportret.., s. 101.
'"Wallis, Wyraz..., s. 167.
1,1 Wal 1 i s, O pewnych trudnościach związanych z pojęciem znaku [w:] Idem, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne. PIW. Warszaw a 1983,
s. 23.
"Wallis, Przeżycie.., s. 19.
11 RI SA PĘKALA
i wpływania na nie, dokonana /ostała wyłącznie na materiale ikonograficznym, to niektóre ustalenia wydają
się wychodzić poza sztukę ku szeroko rozumianym procesom kulturowym. Nie straciły one na aktualności
i pozwalają lepiej rozumieć mechanizmy odgrywania ról społecznych, także w nowoczesnych zbiorowoś-
ciach, określanych niekiedy mianem społeczeństw spektaklu (Erving Goffman). Podstawy psychologiczne
i filozoficzne rozumienia życia psychicznego w dziełach sztuki wyłożył Wallis w rozprawie Wyraz i życic
psychiczne ( 1939)35. Książka Autoportret, poza rzetelnym materiałem historycznym, rozwija niektóre myśli
autora z zakresu psychologii twórczości i skłania się ku antropologii filozoficznej i socjologii. Mocno akcen-
towana rola ciała w autoportrecie nie sprowadza się przy tym do dziejów nagości w sztuce - chociaż wątek
ten zajmuje w niej poczesne miejsce. Zmienny w historii stosunek artystów do nagości interpretuje Wallis
jako wizualną wypowiedź na temat przemijania, młodości, starości. Autoportret odzwierciedla zewnętrzny
wygląd, ten zaś jest nie tylko mimowolnym wyrazem aktualnego stanu psychicznego, ale rodzajem świado-
mie podejmowanej autoanalizy.
Artysta patrzy na siebie jak na drugiego człowieka. „Ale ten drugi człowiek to (...) ktoś zasadniczo różny
od wszystkich ludzi, to zarazem «nie on» i «on», «ty» i «ja». Jest to ktoś, kogo on zna nie tylko od zewnątrz,
ale i od wewnątrz, i z kim obcuje zasadniczo inaczej niż ze wszystkimi innymi ludźmi. Każdy autoportret jest
dziełem pewnej nierozdzielnej całości - «artysty - modela», «portrecisty - portretowanego» i jednocześnie
wynikiem dialogu, jaki w tym samym człowieku prowadzą między sobą artysta i model, portrecista i portre-
towany"36. Refleksja Wallisa współbrzmi z odróżnieniami pomiędzy „ja materialnym", „ja społecznym" i „ja
duchowym" we współczesnych pracach z zakresu psychologii i socjologii ciała czy proksemiki (Edward T.
Hall) . W autoportrecie, na co Wallis zwraca uwagę, twórcy przestali ograniczać się do uzyskania wierności
zewnętrznego wyglądu na rzecz osobistej ekspresji. W każdym typie autoportretu ciało jest odbierane nie
tylko jako materialne wcielenie „ja", ale również jako środek komunikacji. Dzisiejsza „sztuka ciała" traktu-
jąca je jako przestrzeń dyskursu ma swoje źródła właśnie w krytycznym autoportrecie37. We współczesnym
kontekście interesujące wydają się uwagi Wallisa na temat świadomej stylizacji własnego wyglądu przez
strój, który w portrecie i autoportrecie może być wyznaniem, deklaracją czy manifestacją. „To, co ktoś nosi
i jak nosi, nie jest czymś przypadkowym, lecz wyrasta zwykle z najgłębszych pokładów jego osobowości"3*.
W szkicach estetycznych Wallis wyjaśnia, że rozumienie przedstawionych w sztuce objawów życia psychicz-
nego wymaga znajomości konwencji kulturowej. Brak odpowiedniego przygotowania do odbioru sztuki pro-
wadzi do błędów w percepcji, do pomylenia objawów naturalnych z konwencjonalnymi lub niewłaściwej
interpretacji objawów naturalnych. Dla unaocznienia tezy o relatywizacji kulturowej przytacza słynną dys-
kusję wśród historyków sztuki wokół znaczenia tzw. «uśmiechu archaicznego))34. Trafnym podsumowaniem
refleksji Wallisa na temat odbioru autoportretu mogą być słowa następujące: „Indianinowi, nieprzywykłemu
do przyjętego w malarstwie zachodnim sugerowania bryłowatości przedmiotów za pomocą świateł i cieni,
namalowana twarz, z częścią pogrążoną w cieniu, wydaje się połową twarzy"40.
Historyk sztuki powinien zdawać sobie sprawę, że poza wewnętrznymi warunkami umożliwiającymi
aktualizację znaczenia dzieła istotne są też zewnętrzne warunki odbioru, tak w wymiarze indywidualnym,
jako „tło" odbioru, jak i w wymiarze społecznym, w którym kontekst odbioru kształtują właściwe dla epoki
konwencje. Wallis pisze o „irradiacji tła" rozumianego dosłownie, jako przestrzeń, otoczenie i szerzej jako
okoliczności czasu i kultury41. Zainteresowanie komunikacyjną rolą ciała w sztukach plastycznych wiąże się
z ogólną predylekcją Wallisa do ujmowania sztuki w kategoriach semantyki. W moim przekonaniu poglądy
semiotyczne Wallisa są istotnym uzupełnieniem teorii estetycznej i nie tworzą osobnej, wydzielonej koncepcji.
Założenia tej teorii obecne są również w badaniach z zakresu historii sztuki. Wallis wprowadza wyjaśnienia
semiotyczne w celu dogłębnego i wieloaspektowego przybliżenia mechanizmów towarzyszących odbioro-
ъ Wallis, Wyraz i życic psychiczne. O rozumieniu dziel sztuki przedstawiających przedmioty psychiczne, [w:] Idem. Przeżycie...,
s. 106 181.
"'Wallis, Autoportret.., s. 7.
п Por. Л. Jakubowska. Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek. Universitas. Kraków 2005; M Bakke,
Ciało otwarte. Filozoficzne reinterpretaejc kulturowych wizji cielesności. Wyd. Nauk. IF UAM, Poznań 2000.
,H Wallis, Autoportret.., s. 101.
'"Wallis, Wyraz..., s. 167.
1,1 Wal 1 i s, O pewnych trudnościach związanych z pojęciem znaku [w:] Idem, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne. PIW. Warszaw a 1983,
s. 23.
"Wallis, Przeżycie.., s. 19.