DOI Artikel:
Olszewska, Anna; Porębski, Mieczysław [Bearb.]; Porębski, Mieczysław [Gefeierte Pers.]: Obecność prac humanisty: o Mieczysławie Porębskim w 2013
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0017
OBECNOŚĆ PRAC HUMANISTY. O MIECZYSŁAWIE PORĘBSKIM W 2013
11
na listy lektur świadczą pośrednio o współczesnej recepcji autora, krążeniu idei głoszonych przez Porębskie-
go pomiędzy różnymi dziedzinami nauk humanistycznych. Zestawienie historii publikowania poszczegól-
nych dzieł z ich współczesnym funkcjonowaniem umożliwia charakterystykę tych procesów.
Kubizm. Wprowadzenie do sztuki XX wieku pozostaje najczęściej wznawianym tekstem Mieczysława
Porębskiego. Tytuł doczekał się czterech edycji, które łącznie ukazały się w 120 tysiącach egzemplarzy.
Pierwszą wersję książki wydano w latach 1966 i 1968 nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego,
popularnonaukowej serii o wysokim poziomie Omega: Współczesna Biblioteka Naukowa23. Edycję zapowia-
dały fragmenty drukowane na łamach miesięcznika „Poezja"24. Wydanie trzecie, przejrzane i uzupełnione,
z poszerzonym zestawem ilustracji, powstało w 1977 r. Do czytelników trafiło trzy lata później, w ramach
serii: Style, Kierunki, Tendencje publikowanej przez Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Ta sama oficyna
wznowiła książkę po raz czwarty - w roku 1986. Popularność pracy zapowiadano już w recenzji publikowa-
nej na łamach „Nowych Książek" w 1967 r. Przy tej okazji Helena Zaworska zaczynała od słów: „Gdy ukaże
się recenzja, książki, o której w niej mowa, być może nie będzie już w księgarniach. Tuż przed »gwiazdką«
egzemplarze znikały z półek natychmiast, niekiedy już po kilku godzinach. Z tego wstępu można by wnosić,
że chodzi o ekscytujący »kryminał« lub powieściowy bestseller, wydany w zbyt małym, jak to zazwyczaj
bywa, nakładzie [...]"25. Dalej chwaliła „błyskotliwość" i „swobodę" narracji, erudycję autora. Z jej recenzji
wnioskować możemy, że dla odbiorców pierwszego wydania Kubizm stanowił wartościową pozycję o cha-
rakterze popularnonaukowym, próbę wyjaśnienia istoty „przewrotu wizualnego, leżącego u podstaw niemal
całej sztuki dwudziestowiecznej"26. Współcześnie książka funkcjonuje, podobnie jak Dzieje sztuki w zarysie,
jako lektura do egzaminów z historii sztuki nowoczesnej oraz z edukacji artystycznej27. Poleca się ją w ramach
zajęć z estetyki, dziejów myśli o sztuce, na seminarium z historii architektury i urbanistyki XIX i XX w28.
Granica współczesności. Ze studiów nad kształtowaniem się poglądów artystycznych XX wieku - pra-
ca habilitacyjna Mieczysława Porębskiego stanowiła podstawę do opisanych wyżej studiów nad kubizmem.
Mając na uwadze nakłady oraz liczbę wznowień, studium wypada omówić jednak dalej. W przeciwieństwie
do poprzedniej pozycji jej pierwsze wydanie przeznaczone było raczej do obiegu naukowego. W roku 1965
ogłosił ją drukiem Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Była to edycja zaopatrzona we francuskie tłu-
maczenie spisu treści, bez ilustracji. Nakład wyniósł 2 tysiące egzemplarzy. Szerszej rzeszy czytelników
zaprezentowano ją dopiero po serii wznowień Kubizmu - w roku 1989. Wówczas to pod tytułem Granica
współczesności 1909-1925 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe udostępniły wydanie drugie, w liczbie 15
tysięcy egzemplarzy29. Nowa edycja została przejrzana, uzupełniona. Zaopatrzono ją w około 150 ilustracji.
Wśród nich znalazły się nie tylko reprodukcje dzieł sztuki, ale także pokaźna liczba fotografii archiwalnych,
wycinki prasowe i efemera z epoki.
W pierwszych recenzjach Granicy wiele uwagi poświęcono samej konstrukcji pracy. W 1965 Ksawery
Piwocki był zaskoczony formą wypowiedzi - kronikarską, otwartą „zebraniem faktów bez komentarza"30.
Porównywał narrację „do jednego z odłamów współczesnej powieści (czy antypowieści), w których autor
zestawia pozornie przypadkowo nagie fakty, [...] sama ich selekcja i sam typ nagromadzenia ich i podania
- mają trudowi czytelnika pozostawić wyciągnięcie wniosków i powiązanie zdarzeń, trudowi pozornie właś-
nie zupełnie niekierowanemu". Zwracał uwagę na zaangażowanie autora w poszukiwanie sztuki inicjującej.
Postawę tą akceptował i określił „własną drogą do prawdy". Oceniał pracę z dystansem starszego pokolenia
- zdekonstruował pozorną neutralność doboru faktów. Zauważył, że przedłożone studium awangardy fawory-
zuje ruchy takie jak futuryzm, kubizm czy surrealizm. Dlatego też starał się w recenzji podkreślić znaczenie
dla epoki nurtów racjonalnych, Bauhausu, purystów, Mondriana. Wspominał o ówczesnych poszukiwaniach
stylu XX w. Postawa autora Granicy jego zdaniem zgadzała się z cytowanym przezeń fragmentem tekstu
23 Zadaniem serii było przedstawianie „najnowszych teorii i osiągnięć z różnych dyscyplin: nauk ścisłych, przyrodniczych oraz szeroko
pojętych problemów humanistycznych", por.: К i t r a s i e w i с z, Gołębiewski, op. cit., s. 145.
24 M. Porębski, Biografie, mity, tradycje, „Poezja", 2, 1966, nr 2, s. 17-26.
25 H. Z a w o r s к a, Nowa epoka wizualna, „Nowe Książki", 1967, nr 3, s. 171-172.
26Ibidem, s. 171.
27 W Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Pozna-
niu, na Uniwersytecie Warszawskim, na Uniwersytecie Jagiellońskim, ponadto na uczelniach w Białymstoku i w Cieszynie.
28 Odpowiednio na Uniwersytecie Warszawskim w Instytucie Kultury Polskiej oraz Instytucie Historii Sztuki; na UKSW w ramach
studiów z historii sztuki.
29 Co w porównaniu z resztą serii było i tak nakładem skromnym, ukazywały się w niej tomy w liczbie 20, niekiedy i 50 tysięcy egzempla-
rzy.
30 К. P i w о с к i,,, Granica współczesności " Mieczysława Porębskiego, „Przegląd Humanistyczny", 9, 1965,nr4,s. 158-163.
11
na listy lektur świadczą pośrednio o współczesnej recepcji autora, krążeniu idei głoszonych przez Porębskie-
go pomiędzy różnymi dziedzinami nauk humanistycznych. Zestawienie historii publikowania poszczegól-
nych dzieł z ich współczesnym funkcjonowaniem umożliwia charakterystykę tych procesów.
Kubizm. Wprowadzenie do sztuki XX wieku pozostaje najczęściej wznawianym tekstem Mieczysława
Porębskiego. Tytuł doczekał się czterech edycji, które łącznie ukazały się w 120 tysiącach egzemplarzy.
Pierwszą wersję książki wydano w latach 1966 i 1968 nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego,
popularnonaukowej serii o wysokim poziomie Omega: Współczesna Biblioteka Naukowa23. Edycję zapowia-
dały fragmenty drukowane na łamach miesięcznika „Poezja"24. Wydanie trzecie, przejrzane i uzupełnione,
z poszerzonym zestawem ilustracji, powstało w 1977 r. Do czytelników trafiło trzy lata później, w ramach
serii: Style, Kierunki, Tendencje publikowanej przez Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Ta sama oficyna
wznowiła książkę po raz czwarty - w roku 1986. Popularność pracy zapowiadano już w recenzji publikowa-
nej na łamach „Nowych Książek" w 1967 r. Przy tej okazji Helena Zaworska zaczynała od słów: „Gdy ukaże
się recenzja, książki, o której w niej mowa, być może nie będzie już w księgarniach. Tuż przed »gwiazdką«
egzemplarze znikały z półek natychmiast, niekiedy już po kilku godzinach. Z tego wstępu można by wnosić,
że chodzi o ekscytujący »kryminał« lub powieściowy bestseller, wydany w zbyt małym, jak to zazwyczaj
bywa, nakładzie [...]"25. Dalej chwaliła „błyskotliwość" i „swobodę" narracji, erudycję autora. Z jej recenzji
wnioskować możemy, że dla odbiorców pierwszego wydania Kubizm stanowił wartościową pozycję o cha-
rakterze popularnonaukowym, próbę wyjaśnienia istoty „przewrotu wizualnego, leżącego u podstaw niemal
całej sztuki dwudziestowiecznej"26. Współcześnie książka funkcjonuje, podobnie jak Dzieje sztuki w zarysie,
jako lektura do egzaminów z historii sztuki nowoczesnej oraz z edukacji artystycznej27. Poleca się ją w ramach
zajęć z estetyki, dziejów myśli o sztuce, na seminarium z historii architektury i urbanistyki XIX i XX w28.
Granica współczesności. Ze studiów nad kształtowaniem się poglądów artystycznych XX wieku - pra-
ca habilitacyjna Mieczysława Porębskiego stanowiła podstawę do opisanych wyżej studiów nad kubizmem.
Mając na uwadze nakłady oraz liczbę wznowień, studium wypada omówić jednak dalej. W przeciwieństwie
do poprzedniej pozycji jej pierwsze wydanie przeznaczone było raczej do obiegu naukowego. W roku 1965
ogłosił ją drukiem Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Była to edycja zaopatrzona we francuskie tłu-
maczenie spisu treści, bez ilustracji. Nakład wyniósł 2 tysiące egzemplarzy. Szerszej rzeszy czytelników
zaprezentowano ją dopiero po serii wznowień Kubizmu - w roku 1989. Wówczas to pod tytułem Granica
współczesności 1909-1925 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe udostępniły wydanie drugie, w liczbie 15
tysięcy egzemplarzy29. Nowa edycja została przejrzana, uzupełniona. Zaopatrzono ją w około 150 ilustracji.
Wśród nich znalazły się nie tylko reprodukcje dzieł sztuki, ale także pokaźna liczba fotografii archiwalnych,
wycinki prasowe i efemera z epoki.
W pierwszych recenzjach Granicy wiele uwagi poświęcono samej konstrukcji pracy. W 1965 Ksawery
Piwocki był zaskoczony formą wypowiedzi - kronikarską, otwartą „zebraniem faktów bez komentarza"30.
Porównywał narrację „do jednego z odłamów współczesnej powieści (czy antypowieści), w których autor
zestawia pozornie przypadkowo nagie fakty, [...] sama ich selekcja i sam typ nagromadzenia ich i podania
- mają trudowi czytelnika pozostawić wyciągnięcie wniosków i powiązanie zdarzeń, trudowi pozornie właś-
nie zupełnie niekierowanemu". Zwracał uwagę na zaangażowanie autora w poszukiwanie sztuki inicjującej.
Postawę tą akceptował i określił „własną drogą do prawdy". Oceniał pracę z dystansem starszego pokolenia
- zdekonstruował pozorną neutralność doboru faktów. Zauważył, że przedłożone studium awangardy fawory-
zuje ruchy takie jak futuryzm, kubizm czy surrealizm. Dlatego też starał się w recenzji podkreślić znaczenie
dla epoki nurtów racjonalnych, Bauhausu, purystów, Mondriana. Wspominał o ówczesnych poszukiwaniach
stylu XX w. Postawa autora Granicy jego zdaniem zgadzała się z cytowanym przezeń fragmentem tekstu
23 Zadaniem serii było przedstawianie „najnowszych teorii i osiągnięć z różnych dyscyplin: nauk ścisłych, przyrodniczych oraz szeroko
pojętych problemów humanistycznych", por.: К i t r a s i e w i с z, Gołębiewski, op. cit., s. 145.
24 M. Porębski, Biografie, mity, tradycje, „Poezja", 2, 1966, nr 2, s. 17-26.
25 H. Z a w o r s к a, Nowa epoka wizualna, „Nowe Książki", 1967, nr 3, s. 171-172.
26Ibidem, s. 171.
27 W Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Pozna-
niu, na Uniwersytecie Warszawskim, na Uniwersytecie Jagiellońskim, ponadto na uczelniach w Białymstoku i w Cieszynie.
28 Odpowiednio na Uniwersytecie Warszawskim w Instytucie Kultury Polskiej oraz Instytucie Historii Sztuki; na UKSW w ramach
studiów z historii sztuki.
29 Co w porównaniu z resztą serii było i tak nakładem skromnym, ukazywały się w niej tomy w liczbie 20, niekiedy i 50 tysięcy egzempla-
rzy.
30 К. P i w о с к i,,, Granica współczesności " Mieczysława Porębskiego, „Przegląd Humanistyczny", 9, 1965,nr4,s. 158-163.