Rocznik Historii Sztuki (38.2013)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXVIII
PAN WDN, 2013

PIOTR JUSZKIEWICZ

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

POWRÓT DO INNEJ PRZYSZŁOŚCI. ZMIANA KONCEPCJI OBRAZU
W MYŚLI MIECZYSŁAWA PORĘBSKIEGO (1948, 1957)

W 1957 roku na łamach „Przeglądu Artystycznego" pojawił się jeden z najbardziej intrygujących teks-
tów o sztuce w powojennej Polsce. Mam na myśli artykuł Mieczysława Porębskiego: Iluzja, przypadek, struk-
tura1, który nie tylko od razu zwracał uwagę swoją wizualnością- wydrukowano go w postaci maszynopisu-
ale też wciągał czytelnika w tekstową konstrukcję, misternie zmontowaną z cytatów, komentarzy, fragmentów
spersonalizowanej mowy i precyzyjnie poddaną rygorystycznemu trójdzielnemu układowi: kwestii sygnali-
zowanych, omawianych i rozwiązywanych, a w ich obrębie znów uporządkowanych w rygorystyczny trójko-
wy porządek, dotyczący struktury obrazu, kształtu artystycznej tradycji i przyszłej zasady twórczej.

Nieco może inaczej, niż zapowiadał to artykuł odredakcyjny, a po latach charakteryzował Aleksander
Wojciechowski - wówczas nowo powołany redaktor naczelny „Przeglądu Artystycznego" - zrealizowana
została w tym artykule idea nowego języka krytycznego, który miał lepiej odpowiadać nowej sztuce, współ-
czesnej, jak to wówczas ujmowano, a której jakość i doniosłość wyrażona miała być za pomocą słownego
ekwiwalentu. Ekwiwalentność tekstu Porębskiego nie miała jednak postaci poetyckiej frazy, nie była namięt-
nym zwierzeniem z artystycznego przeżycia - ale raczej precyzyjną diagnozą, i równie precyzyjnie wywie-
dzionym z niej prognostykiem dotyczącym nie tylko malarstwa Kantora, jak głosił podtytuł, ale generalnej
wizji tego, czym powinno być współczesne malarstwo. Tekst powstał zatem niejako świadectwo ekspresji
wywołanej oczarowaniem oka grą barwnych form; jest raczej świadectwem systematycznej eksploracji do-
konanej chłodnym okiem rozumu.

Ten sposób opisu stanu współczesnego malarstwa uznał widać autor za właściwą reakcję w obliczu sy-
tuacji kryzysowej zwyczajowa pokusa rwania szat i biadanie w obliczu zapaści malarstwa przezwyciężona
została wyniosłym nieco etosem klerka, którego zadaniem jest stawić czoła światu, przywracając mu jego
rozumność. Kryzys, o którym traktuje tekst, to efekt jednostronności dotychczasowych artystycznych wysił-
ków malarzy i krytyków. Łatwo się domyślić, że owa jednostronność zastąpiona być miała przyszłą harmo-
nią, której podstawę miała stanowić z kolei równowaga pomiędzy funkcją, formą a materią, jako pochodna
przezwyciężenia pokus iluzji i żywiołowości przypadku w imię znaczącej w swej głębi optyczno-haptycznej
malarskiej struktury. Wieloraką złożoność przywołanego tu tekstu starałem się już scharakteryzować w innym
miejscu2. Ale jeśli wracam do tych obserwacji poczynionych przy okazji charakterystyki odwilżowego dys-
kursu krytycznego, to nie tylko dlatego, by je uzupełnić, bo w ramach szerszego opracowania trudno poświę-
cić przywołanemu tekstowi tyle uwagi, na ile zasługuje, ale głównie dlatego, by spojrzeć nań z nieco innej
perspektywy. Tekst ów wydaje się bowiem jeszcze bardziej interesujący, jeśli przyjrzymy się mu w czasowym

1 M. Porębsk i, Iluzja, przypadek, struktura (w związku z ostatnimi i dawniejszymi pracami Tadeusza Kantora), „Przegląd Arty-
styczny", 1957, nr 1, s. 18-37.

2 P. J u s z к i e w i с z, Od rozkoszy historiozofii do ,,gry w nic". Polska krytyka artystyczna czasu o dwilży, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2005, s. 53-58.