DOI Artikel:
Strożek, Przemysław: Pismo “Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej awangardy (1919 - 1921)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0079
PISMO „FORMIŚCI" I POCZĄTKI MIĘDZYNARODOWYCH KONTAKTÓW POLSKIEJ AWANGARDY (1919-1921)
73
najautentyczniejsze źródło dla przyszłych badaczy - albowiem pewni jesteśmy, że formizm wejdzie w histo-
rię sztuki polskiej jako jedna z kart najbardziej wzruszających9.
Większe opracowania na temat całościowego obrazu twórczości grupy: studia Mieczysława Porębskie-
go, Joanny Szczepińskiej, Joanny Pollakówny, Stefana Morawskiego, Haliny Stępień, Ireny Jakimowicz,
Zofii Baranowicz10 w podobny sposób ukazywały istotny wpływ formizmu na rozwój polskiej awangardy
oraz prezentowały ich relacje z centrum europejskiej sztuki, jakim był dla nich Paryż. Badania te mają dziś
dużą wartość naukową i wpisują się w pewien tradycyjny model dokumentacyjnych studiów nad awangardą
prowadzonych głównie w oparciu o rodzime źródła, o śledzenie narodowych i zachodnich wpływów oraz
spierające się głosy krytyki na temat artystycznej wartości młodej polskiej sztuki. Małgorzata Geron, przed-
stawiając dzieje badań nad formizmem, zwróciła jednak uwagę na potrzebę nowego ujęcia i dostosowania
studiów do najnowszych trendów badawczych, które uchwycą działalność grupy w kontekście rozwijających
się równolegle awangard Europy Środkowej11.
W tak zarysowanej perspektywie fundamentalne znaczenie mają dziś studia nad pismem „Formiści".
Zajmujący się czasopismami awangardy literaturoznawcy: Tadeusz Kłak i Andrzej K. Waśkiewicz12, podob-
nie jak przywołani wyżej historycy sztuki, jedynie zdawkowo wspominali o wydawanym w Krakowie organie
grupy. Spośród historyków sztuki najwięcej uwagi poświęcił „Formistom" Marek Bartelik, reasumując, że
było to pismo eklektyczne i nie przyświecały mu żadne polityczne cele13. Wydaną w 2005 r. książkę Early
Polish Modern Art oraz nowe syntetyczne opracowania awangard Europy Środkowej dzieli od przywoła-
nych wyżej polskich publikacji kilkadziesiąt lat. To, co dla wcześniejszych generacji badaczy było istotne:
ustalenie czynników, które wpłynęły na powstanie formizmu, organizowane wystawy, publikowane utwory
poetyckie, dziś problematyzuje się na tle geopolitycznych i społecznych przemian Nowej Europy. Dlatego też
wobec nowych tendencji w studiach nad awangardą wydawany w latach 1919-1921 krakowski organ formi-
zmu zaczął mieć większe znaczenie, niż dotychczas sądzono.
„FORMIŚCI" W POSZUKIWANIU MIĘDZYNARODOWYCH KONTAKTÓW
Za moment narodzin polskiej awangardy uważało się powszechnie rok 1917 - datę pierwszych wy-
stąpień artystycznych, mających charakter programowy i datę powołania grupy Ekspresjonistów Polskich14.
Należący do niej bracia Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie oraz Tytus Czyżewski jeszcze przed wybuchem
I wojny światowej wspólnym wysiłkiem pragnęli utworzyć pewien pomost między młodopolską tradycją
a trzema najważniejszymi ośrodkami nowej sztuki w Europie: futuryzmem, kubizmem i ekspresjonizmem.
Przyjęta nazwa Ekspresjonistów Polskich stanowiła deklarację przynależności do szeroko rozumianego nurtu
nowej sztuki europejskiej ze zwróceniem uwagi na świadomość narodową na rok przed odzyskaniem niepod-
ległości.
9J. С y b i s, Polski formizm, „Głos Plastyków", 5, 1938, nr 8-12, s. 5.
10 M. P o r ę b s к i, Dwa programy (z problematyki formalizmu w plastyce dwudziestolecia międzywojennego), „Materiały do Stu-
diów i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii Sztuki, Krytyki Artystycznej oraz Metodologii Badań nad Sztuką", 1, 1950, nr 1-2, s. 51-76;
M. Porębski, Formismo polacco, „La Biennale di Venezia", 8, 1958, nr 32, s. 26-36; J. Szczepińska, Historia i program grupy
„Formiści polscy" w latach 1917-1922, „Materiały do Studiów i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii Sztuki, Krytyki Artystycznej oraz
Metodologii Badań nad Sztuką", 5, 1954, nr 3-4, s. 201-250; eadem, O polskim formizmie, Warszawa 1973; S. Morawski, Ankieta
o formistach polskich, „Rocznik Historii Sztuki", IX, 1973, s. 299-355; J. Pollakówna, Malarze i podpalacze, Warszawa 1971; J. Pol-
lakówna, Formiści, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972; H. S t ę p i e ń, Formiści polscy, [w:] Polskie życie artystyczne w latach
1915-1939, red. A. Wojciechowski, Wrocław 1974, s. 563-567; Z. Baranowicz, Formiści, [w:] eadem, Polska awangarda
artystyczna 1918-1939, Warszawa 1975, s. 19-72; Formiści. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, 29 IV - 14 VII 1985, red.
I. Jakimowicz, Warszawa 1989.
"M. Geron, The Formist Group (1917-1923). Trends in research and the assessment of Polish avant-garde art in the 20"1 century,
[w:] History of Art History in Central Eastern and South-Eastern Europe, vol. 2, red. J. Malinowski, Toruń 2010, s. 162.
12 Zob. Т. К ł a k, Czasopisma awangardy 1919-1931, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Kraków 1979; A.K. Waśkiewicz, Cza-
sopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, „Pamiętnik Literacki", 74, 1983, nr 1, s. 31-79.
13 M. В a r t e 1 i k, Early Polish Modern Art: Unity in Multiplicity, Manchester 2005, s. 83.
14 Już w samych tytułach pierwszych powojennych opracowań awangardy wyraźnie sygnalizowany był rok 1917. H. Z a w o r s к а,
O nową sztukę, polskie programy artystyczne lat 1917-1922, Warszawa 1963; A. L a m, Polska awangarda poetycka: programy lat 1917-
1923, t. 1, Instynkt i Ład, t. 2, Manifesty i protesty: Antologia, Kraków 1969.
73
najautentyczniejsze źródło dla przyszłych badaczy - albowiem pewni jesteśmy, że formizm wejdzie w histo-
rię sztuki polskiej jako jedna z kart najbardziej wzruszających9.
Większe opracowania na temat całościowego obrazu twórczości grupy: studia Mieczysława Porębskie-
go, Joanny Szczepińskiej, Joanny Pollakówny, Stefana Morawskiego, Haliny Stępień, Ireny Jakimowicz,
Zofii Baranowicz10 w podobny sposób ukazywały istotny wpływ formizmu na rozwój polskiej awangardy
oraz prezentowały ich relacje z centrum europejskiej sztuki, jakim był dla nich Paryż. Badania te mają dziś
dużą wartość naukową i wpisują się w pewien tradycyjny model dokumentacyjnych studiów nad awangardą
prowadzonych głównie w oparciu o rodzime źródła, o śledzenie narodowych i zachodnich wpływów oraz
spierające się głosy krytyki na temat artystycznej wartości młodej polskiej sztuki. Małgorzata Geron, przed-
stawiając dzieje badań nad formizmem, zwróciła jednak uwagę na potrzebę nowego ujęcia i dostosowania
studiów do najnowszych trendów badawczych, które uchwycą działalność grupy w kontekście rozwijających
się równolegle awangard Europy Środkowej11.
W tak zarysowanej perspektywie fundamentalne znaczenie mają dziś studia nad pismem „Formiści".
Zajmujący się czasopismami awangardy literaturoznawcy: Tadeusz Kłak i Andrzej K. Waśkiewicz12, podob-
nie jak przywołani wyżej historycy sztuki, jedynie zdawkowo wspominali o wydawanym w Krakowie organie
grupy. Spośród historyków sztuki najwięcej uwagi poświęcił „Formistom" Marek Bartelik, reasumując, że
było to pismo eklektyczne i nie przyświecały mu żadne polityczne cele13. Wydaną w 2005 r. książkę Early
Polish Modern Art oraz nowe syntetyczne opracowania awangard Europy Środkowej dzieli od przywoła-
nych wyżej polskich publikacji kilkadziesiąt lat. To, co dla wcześniejszych generacji badaczy było istotne:
ustalenie czynników, które wpłynęły na powstanie formizmu, organizowane wystawy, publikowane utwory
poetyckie, dziś problematyzuje się na tle geopolitycznych i społecznych przemian Nowej Europy. Dlatego też
wobec nowych tendencji w studiach nad awangardą wydawany w latach 1919-1921 krakowski organ formi-
zmu zaczął mieć większe znaczenie, niż dotychczas sądzono.
„FORMIŚCI" W POSZUKIWANIU MIĘDZYNARODOWYCH KONTAKTÓW
Za moment narodzin polskiej awangardy uważało się powszechnie rok 1917 - datę pierwszych wy-
stąpień artystycznych, mających charakter programowy i datę powołania grupy Ekspresjonistów Polskich14.
Należący do niej bracia Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie oraz Tytus Czyżewski jeszcze przed wybuchem
I wojny światowej wspólnym wysiłkiem pragnęli utworzyć pewien pomost między młodopolską tradycją
a trzema najważniejszymi ośrodkami nowej sztuki w Europie: futuryzmem, kubizmem i ekspresjonizmem.
Przyjęta nazwa Ekspresjonistów Polskich stanowiła deklarację przynależności do szeroko rozumianego nurtu
nowej sztuki europejskiej ze zwróceniem uwagi na świadomość narodową na rok przed odzyskaniem niepod-
ległości.
9J. С y b i s, Polski formizm, „Głos Plastyków", 5, 1938, nr 8-12, s. 5.
10 M. P o r ę b s к i, Dwa programy (z problematyki formalizmu w plastyce dwudziestolecia międzywojennego), „Materiały do Stu-
diów i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii Sztuki, Krytyki Artystycznej oraz Metodologii Badań nad Sztuką", 1, 1950, nr 1-2, s. 51-76;
M. Porębski, Formismo polacco, „La Biennale di Venezia", 8, 1958, nr 32, s. 26-36; J. Szczepińska, Historia i program grupy
„Formiści polscy" w latach 1917-1922, „Materiały do Studiów i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii Sztuki, Krytyki Artystycznej oraz
Metodologii Badań nad Sztuką", 5, 1954, nr 3-4, s. 201-250; eadem, O polskim formizmie, Warszawa 1973; S. Morawski, Ankieta
o formistach polskich, „Rocznik Historii Sztuki", IX, 1973, s. 299-355; J. Pollakówna, Malarze i podpalacze, Warszawa 1971; J. Pol-
lakówna, Formiści, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972; H. S t ę p i e ń, Formiści polscy, [w:] Polskie życie artystyczne w latach
1915-1939, red. A. Wojciechowski, Wrocław 1974, s. 563-567; Z. Baranowicz, Formiści, [w:] eadem, Polska awangarda
artystyczna 1918-1939, Warszawa 1975, s. 19-72; Formiści. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, 29 IV - 14 VII 1985, red.
I. Jakimowicz, Warszawa 1989.
"M. Geron, The Formist Group (1917-1923). Trends in research and the assessment of Polish avant-garde art in the 20"1 century,
[w:] History of Art History in Central Eastern and South-Eastern Europe, vol. 2, red. J. Malinowski, Toruń 2010, s. 162.
12 Zob. Т. К ł a k, Czasopisma awangardy 1919-1931, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Kraków 1979; A.K. Waśkiewicz, Cza-
sopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, „Pamiętnik Literacki", 74, 1983, nr 1, s. 31-79.
13 M. В a r t e 1 i k, Early Polish Modern Art: Unity in Multiplicity, Manchester 2005, s. 83.
14 Już w samych tytułach pierwszych powojennych opracowań awangardy wyraźnie sygnalizowany był rok 1917. H. Z a w o r s к а,
O nową sztukę, polskie programy artystyczne lat 1917-1922, Warszawa 1963; A. L a m, Polska awangarda poetycka: programy lat 1917-
1923, t. 1, Instynkt i Ład, t. 2, Manifesty i protesty: Antologia, Kraków 1969.