DOI Artikel:
Strożek, Przemysław: Pismo “Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej awangardy (1919 - 1921)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0081
PISMO „FORMIŚCI" I POCZĄTKI MIĘDZYNARODOWYCH KONTAKTÓW POLSKIEJ AWANGARDY (1919-1921)
75
zacje klasycyzujące oraz stylizacje ludowe16. Ilustracje i ozdobniki odzwierciedlały specyfikę młodopolskiej
epoki i w zakresie układu graficznego nie wniosły nic nowego17. Dlatego też zarówno „Maski", jak i „Wian-
ki", z którymi początkowo formiści współpracowali, były wobec ich programu anachronizmem. Wydany we
wrześniu 1919 r. katalog III Wystawy różnił się od nich w sposób znaczący. Zrywał z modernistyczną orna-
mentyką i charakteryzował się mniejszą dbałością o jakość wydawniczą. Stał się zalążkiem pisma „Formiści",
które odeszło od dotychczasowych rozwiązań graficznych krakowskich pism.
„Zachęceni życzliwym przyjęciem katalogu naszej III Wystawy, postanowiliśmy wydawać co miesiąc
zeszyt poświęcony naszej twórczości"18 - pisali redaktorzy nowo powstałego pisma: Czyżewski i Chwistek.
Redakcja „Formistów" mieściła się początkowo przy ulicy Czystej 5 w Krakowie, w mieszkaniu Czyżew-
skiego. Pierwsze dwa numery Czyżewski wydał wspólnie z Chwistkiem, kolejne z Konradem Winklerem
- malarzem i teoretykiem ruchu, autorem rozprawy o formizmie na tle nowych nurtów w sztuce19. Tylko tych
trzech redaktorów publikowało wypowiedzi programowe, prezentujące założenia formistów na tle ówczes-
nych przeobrażeń polskiej i europejskiej sztuki. Na łamach pisma nie pojawił się ani jeden tekst Zbigniewa
Pronaszki, głównego teoretyka okresu „przedformistycznego"20. Od chwili wydania pierwszego numeru nie
publikował już własnych rozważań teoretycznych i na łamach „Formistów" prezentował jedynie swe prace
rzeźbiarskie. Profil pisma wyznaczany był głównie przez Czyżewskiego, który w mniejszym stopniu przywią-
zywał wagę do teoretycznych rozpraw, dotyczących ekspresjonizmu.
Fakt powstania krakowskiego pisma w niedługim czasie został entuzjastycznie przyjęty przez środowi-
sko poznańskiego „Zdroju", które wcześniej publikowało reprodukcje prac ekspresjonistów polskich:
za oknami księgarń ukazało się niewielkie pisemko p.t. „Formiści".
Radośnie należy powitać ten fakt, ten śmiały męski czyn.
Początek bardzo skromny, kilka kartek w formie ulotnej broszurki. Lecz czyż o to chodzi? Mimo technicz-
nych trudności zeszyt przyniósł trzy reprodukcje w odbitkach wcale starannych21.
Pierwszy numer „Formistów", liczący 16 stron, ukazał się nakładem Muzeum Przemysłowego w Kra-
kowie w październiku 1919 r. w podobnym układzie graficznym co wcześniejszy katalog. Jego cena wynosiła
5 koron. Pismo zapowiadane było jako miesięcznik, ale w przeciągu prawie dwóch lat wyszło zaledwie sześć
numerów. Ten stan rzeczy spowodowany był brakiem funduszy, o czym informowano już w drugim numerze
pisma. Liczył on zaledwie 12 stron, kosztował 15 marek i ukazał się po półrocznej przerwie (kwiecień 1920),
podobnie jak kolejny, będący najprawdopodobniej Katalogiem IV Wystawy Formistów (styczeń-luty 1921 )22.
Dopiero przy edycji trzech ostatnich numerów, których cena wynosiła od 50 do 60 marek: czwartego (kwie-
cień 1921), piątego (maj 1921) oraz szóstego (czerwiec 1921), „Formiści" przekształcili się w miesięcznik,
głównie też dzięki mecenatowi rzeźbiarza Feliksa Antoniaka, który powrócił z Paryża do Polski w 1920 r.23
Oficjalnie podawano, iż nakład pisma wynosił tysiąc egzemplarzy; jego rozmiary zostały zwiększone
z 17 x 12 cm (nry 1 i 2) do 22,5 x 15 cm (nry 4, 5 i 6).
Sytuacja w zrujnowanej Europie po I wojnie światowej miała znaczący wpływ na zubożenie społeczeń-
stwa i środowisk artystycznych, a pierwsze numery „Formistów" były tego najlepszym przykładem. Wypo-
160 historii młodopolskich czasopism artystycznych Krakowa zob. K. Kulpińska, Szata graficzna młodopolskich czasopism literac-
ko-artystycznych, Warszawa 2005.
17 B. Lewandowska, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce, „Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce", pod red.
J. Starzyńskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 204.
18 [Redakcja], Od formistów, „Formiści", 1, 1919, nr 1, s. 16.
19 K. W i n к 1 e r, Formiści na tle współczesnych kierunków w sztuce, Kraków 1921.
20 Przed 1919 r. Zbigniew Pronaszko publikował ważne rozprawy teoretyczne na temat ekspresjonizmu, które uznać można za prefigu-
rację programu formistów. Zob. Z. Pronaszko, Przed wielkim Jutrem, „Rydwan", 3, 1914, nr 1, s. 125-129; Z. Pronaszko, O ekspresjonizmie,
„Maski", 1, 1918, nr 1, s. 15.
21 S.E., Z Krakowa, „Zdrój", 3, 1919, t. 9, nr 6, s. 126.
22 Dotychczas nie udało się odnaleźć trzeciego numeru, wydanego rzekomo w listopadzie 1920 r. Zob. Formiści. Katalog wystawy...,
s. 22. Wydaje się, że jako trzeci numer funkcjonował Katalog IV Wystawy Formistów, zawierający nie tylko reprodukcje prac, ale też m.in.
wiersze Guillaume Apollinaire'a, zbliżając się w treści i formie do wydawanego pisma. Tego zdania jest Tadeusz Kłak. Zob. Kłak, op. cit.,
s. 13.
23 P o 1 1 а к ó w n a, op. cit., s. 94-95; В a r t e 1 i к, op. cit., s. 90. Feliks Antoniak pokazał swoje prace na IV Wystawie Formistów
w 1921 r. „Formiści" opublikowali na swoich łamach też reprodukcję jednej z jego prac. „Formiści", 2, 1921, nr 4, s. 11.
75
zacje klasycyzujące oraz stylizacje ludowe16. Ilustracje i ozdobniki odzwierciedlały specyfikę młodopolskiej
epoki i w zakresie układu graficznego nie wniosły nic nowego17. Dlatego też zarówno „Maski", jak i „Wian-
ki", z którymi początkowo formiści współpracowali, były wobec ich programu anachronizmem. Wydany we
wrześniu 1919 r. katalog III Wystawy różnił się od nich w sposób znaczący. Zrywał z modernistyczną orna-
mentyką i charakteryzował się mniejszą dbałością o jakość wydawniczą. Stał się zalążkiem pisma „Formiści",
które odeszło od dotychczasowych rozwiązań graficznych krakowskich pism.
„Zachęceni życzliwym przyjęciem katalogu naszej III Wystawy, postanowiliśmy wydawać co miesiąc
zeszyt poświęcony naszej twórczości"18 - pisali redaktorzy nowo powstałego pisma: Czyżewski i Chwistek.
Redakcja „Formistów" mieściła się początkowo przy ulicy Czystej 5 w Krakowie, w mieszkaniu Czyżew-
skiego. Pierwsze dwa numery Czyżewski wydał wspólnie z Chwistkiem, kolejne z Konradem Winklerem
- malarzem i teoretykiem ruchu, autorem rozprawy o formizmie na tle nowych nurtów w sztuce19. Tylko tych
trzech redaktorów publikowało wypowiedzi programowe, prezentujące założenia formistów na tle ówczes-
nych przeobrażeń polskiej i europejskiej sztuki. Na łamach pisma nie pojawił się ani jeden tekst Zbigniewa
Pronaszki, głównego teoretyka okresu „przedformistycznego"20. Od chwili wydania pierwszego numeru nie
publikował już własnych rozważań teoretycznych i na łamach „Formistów" prezentował jedynie swe prace
rzeźbiarskie. Profil pisma wyznaczany był głównie przez Czyżewskiego, który w mniejszym stopniu przywią-
zywał wagę do teoretycznych rozpraw, dotyczących ekspresjonizmu.
Fakt powstania krakowskiego pisma w niedługim czasie został entuzjastycznie przyjęty przez środowi-
sko poznańskiego „Zdroju", które wcześniej publikowało reprodukcje prac ekspresjonistów polskich:
za oknami księgarń ukazało się niewielkie pisemko p.t. „Formiści".
Radośnie należy powitać ten fakt, ten śmiały męski czyn.
Początek bardzo skromny, kilka kartek w formie ulotnej broszurki. Lecz czyż o to chodzi? Mimo technicz-
nych trudności zeszyt przyniósł trzy reprodukcje w odbitkach wcale starannych21.
Pierwszy numer „Formistów", liczący 16 stron, ukazał się nakładem Muzeum Przemysłowego w Kra-
kowie w październiku 1919 r. w podobnym układzie graficznym co wcześniejszy katalog. Jego cena wynosiła
5 koron. Pismo zapowiadane było jako miesięcznik, ale w przeciągu prawie dwóch lat wyszło zaledwie sześć
numerów. Ten stan rzeczy spowodowany był brakiem funduszy, o czym informowano już w drugim numerze
pisma. Liczył on zaledwie 12 stron, kosztował 15 marek i ukazał się po półrocznej przerwie (kwiecień 1920),
podobnie jak kolejny, będący najprawdopodobniej Katalogiem IV Wystawy Formistów (styczeń-luty 1921 )22.
Dopiero przy edycji trzech ostatnich numerów, których cena wynosiła od 50 do 60 marek: czwartego (kwie-
cień 1921), piątego (maj 1921) oraz szóstego (czerwiec 1921), „Formiści" przekształcili się w miesięcznik,
głównie też dzięki mecenatowi rzeźbiarza Feliksa Antoniaka, który powrócił z Paryża do Polski w 1920 r.23
Oficjalnie podawano, iż nakład pisma wynosił tysiąc egzemplarzy; jego rozmiary zostały zwiększone
z 17 x 12 cm (nry 1 i 2) do 22,5 x 15 cm (nry 4, 5 i 6).
Sytuacja w zrujnowanej Europie po I wojnie światowej miała znaczący wpływ na zubożenie społeczeń-
stwa i środowisk artystycznych, a pierwsze numery „Formistów" były tego najlepszym przykładem. Wypo-
160 historii młodopolskich czasopism artystycznych Krakowa zob. K. Kulpińska, Szata graficzna młodopolskich czasopism literac-
ko-artystycznych, Warszawa 2005.
17 B. Lewandowska, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce, „Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce", pod red.
J. Starzyńskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 204.
18 [Redakcja], Od formistów, „Formiści", 1, 1919, nr 1, s. 16.
19 K. W i n к 1 e r, Formiści na tle współczesnych kierunków w sztuce, Kraków 1921.
20 Przed 1919 r. Zbigniew Pronaszko publikował ważne rozprawy teoretyczne na temat ekspresjonizmu, które uznać można za prefigu-
rację programu formistów. Zob. Z. Pronaszko, Przed wielkim Jutrem, „Rydwan", 3, 1914, nr 1, s. 125-129; Z. Pronaszko, O ekspresjonizmie,
„Maski", 1, 1918, nr 1, s. 15.
21 S.E., Z Krakowa, „Zdrój", 3, 1919, t. 9, nr 6, s. 126.
22 Dotychczas nie udało się odnaleźć trzeciego numeru, wydanego rzekomo w listopadzie 1920 r. Zob. Formiści. Katalog wystawy...,
s. 22. Wydaje się, że jako trzeci numer funkcjonował Katalog IV Wystawy Formistów, zawierający nie tylko reprodukcje prac, ale też m.in.
wiersze Guillaume Apollinaire'a, zbliżając się w treści i formie do wydawanego pisma. Tego zdania jest Tadeusz Kłak. Zob. Kłak, op. cit.,
s. 13.
23 P o 1 1 а к ó w n a, op. cit., s. 94-95; В a r t e 1 i к, op. cit., s. 90. Feliks Antoniak pokazał swoje prace na IV Wystawie Formistów
w 1921 r. „Formiści" opublikowali na swoich łamach też reprodukcję jednej z jego prac. „Formiści", 2, 1921, nr 4, s. 11.