DOI Artikel:
Strożek, Przemysław: Pismo “Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej awangardy (1919 - 1921)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0088
82
PRZEMYSŁAW STRÓŻEK
w Warszawie efemerycznej „Nowej Sztuki" Peiper pragnął ją kontynuować w Krakowie, jednak ostatecznie
w jej miejsce powołał w 1922 r. „Zwrotnicę"38.
W listopadzie 1921 г., tym samym miesiącu, w którym powstała „Nowa Sztuka", w monachijskim piś-
mie „Der Ararat" ukazał się artykuł Juliusa Rottersmanna Der Polnische Formismus. Rottersmann pochodził
z Krakowa i związany był z niemieckimi i polskimi środowiskami syjonistycznymi. Po zakończeniu I wojny
światowej pisywał do wiedeńsko-berlińskiego pisma „Jerubbaal eine Zeitschrift der judischen Jugend", jego
nazwisko można było także odnaleźć na łamach miesięcznika młodzieży żydowskiej „Moriah", wydawanego
w latach 1919/1920 w Krakowie. W jednym z wczesnych artykułów dla „Jerubbaal" Rottersmann zwracał
uwagę, że droga aktywistów syjonistycznych do radykalnej przemiany Żydów musi prowadzić w stronę mi-
tycznego Syjonu, który nie jest „duplikatem Europy z jej kłamstwami, hipokryzją oraz irnperialistyczno-ka-
pitalistycznymi celami"39.
Wiele wskazuje na to, że Julius Rottersmann związany był z krakowskimi formistami i ukrywał się na
łamach pisma pod pseudonimami Juliana Rot-Czerwińskiego i RO-dada. W szóstym numerze ukazały się
jego tłumaczenia nowej niemieckiej poezji: Iwana Golla Dyrektor Kinoteatru (oryginał w „Die Aktion" 1917,
nr 51-52), Chmuropompa Hansa Arpa (oryginał w Die Wolkenpumpe, Paul Steegemann, Hannover 1920)
i Zaświaty Aida Palazzeschiego (oryginał w zbiorze L'Incendiario, 1910). Opublikował także obszerny tekst
pt. Nowa poezja i dramat w Niemczech, w którym sporo uwagi poświęcił twórczości Georga Kaisera, uznając
go za mistrza nowego dramatu niemieckiego. Rottersmann przygotował też tłumaczenie sztuki Kaisera Gaz
na potrzeby reżyserowanej przez Teofila Trzcińskiego inscenizacji w Teatrze im. Słowackiego, której premie-
ra odbyła się 22 kwietnia 1922 r. Była to jedna z pierwszych i nielicznych prezentacji zagranicznego teatru
awangardowego na tej krakowskiej scenie.
Nie jest dotąd jasne, skąd Rottersmann dostał pozwolenie na tłumaczenie dramatu. Mimo to należy pod-
kreślić fakt, że utrzymywał bardzo dobre kontakty z awangardowymi środowiskami literackimi i artystycz-
nymi powojennych Niemiec. Dzięki temu miał czwarty numer monachijskiego pisma „Der Ararat" z 1920 г.,
na podstawie którego Winkler skomponował swój artykuł Na nowych drogach sztuki. Rottersmann mógł go
pokazać redaktorowi „Formistów", kiedy ten przygotowywał artykuł.
„Der Ararat", który początkowo ukazywał się w formie politycznej ulotki, w 1920 r. był już wpływo-
wym pismem prezentującym nową sztukę europejską. Tytuł sugerował łączność z żydowską kulturą ale nie
było to pismo radykalnie zaangażowane w propagandę syjonizmu. Redaktor pisma, Hans Goltz, zaznaczał,
że to „przede wszystkim Niemcy, które stworzyły wzniosłą ideę literatury światowej, są powołane do tego,
by ponownie położyć podwaliny pod rozmyte wojną międzynarodowe - albo lepiej - ponadnarodowe drogi
sztuki i duchowości"40. Goltz był właścicielem monachijskiej galerii „Neue Kunst" przy Briennerstrasse 8,
w której wystawiali między innymi Lyonel Feininger, Hans Richter, Karl Schmidt-Rottluff i George Grosz,
a na łamach wydawanego przez niego pisma publikowane były materiały poświęcone niemieckiemu eks-
presjonizmowi z Republiki Weimarskiej i przede wszystkim nowej sztuce europejskiej z Francji, Włoch,
Rosji, Holandii, Szwecji, Czechosłowacji, Węgier, Hiszpanii. W październikowym, dziesiątym numerze „Der
Ararat" z 1921 г., w spisie zagranicznych czasopism, pojawiła się informacja o piśmie „Formiści" z podty-
tułem: „Organ der jungen Kunstler und Dichter Polens"41. W artykule w listopadowym, jedenastym numerze
Rottersmann umieścił charakterystykę polskiej grupy, podkreślając, że młodzi artyści początkowo nazwali się
ekspresjonistami, ale jesienią 1919 r. przyjęli nazwę formistów, ponieważ wcześniejszy termin nie odpowia-
dał w pełni ich poszukiwaniom. Artykuł poświęcił głównie prezentacji poszczególnych twórców:
Leon Chwistek, który także był pierwszym teoretykiem całego ruchu i ostatnio opublikował naukowe studium
O wielości rzeczywistości, korzystał w swych pierwszych obrazach z doświadczeń futurystów, wyzyskując
jednak ich osiągnięcia w całości samodzielnie. [...] Jest bardziej rysownikiem niż malarzem, a interesują go
problemy formy, które obok problemów koloru absorbują również nowych artystów. Formizm powraca do
38 Peiper pisał: „Postanowiłem redagować pismo. Kiedy wydawca »Nowej Sztuki« cofnął po 2-gim numerze pomoc finansową, myśla-
łem o kontynuowaniu tegoż pisma w Krakowie, lecz poza przeszkodami zewnętrznymi udaremniła to owa nieszczęsna przedmowa [chodzi
o przedmowę Anatola Sterna z nr 1 - RS.]. By nie zaciemniała mej pracy, stworzyłem pismo zupełnie nowe". Peiper, Tędy. Nowe Usta...,
s. 314-315.
59 J. R o 11 e r s m a n n, Tatiger Geist. Zionismus und Aktivismus, „Jerubbaal", 1, 1918, m 8-9, s. 302.
40 H. G о 11 z, Der neue "Ararat", „Der Ararat", 1, 1920, nr 4, s. 1.
41 Zeitschriften, „Der Ararat", 2, 1921, nr 10, s. 267.
PRZEMYSŁAW STRÓŻEK
w Warszawie efemerycznej „Nowej Sztuki" Peiper pragnął ją kontynuować w Krakowie, jednak ostatecznie
w jej miejsce powołał w 1922 r. „Zwrotnicę"38.
W listopadzie 1921 г., tym samym miesiącu, w którym powstała „Nowa Sztuka", w monachijskim piś-
mie „Der Ararat" ukazał się artykuł Juliusa Rottersmanna Der Polnische Formismus. Rottersmann pochodził
z Krakowa i związany był z niemieckimi i polskimi środowiskami syjonistycznymi. Po zakończeniu I wojny
światowej pisywał do wiedeńsko-berlińskiego pisma „Jerubbaal eine Zeitschrift der judischen Jugend", jego
nazwisko można było także odnaleźć na łamach miesięcznika młodzieży żydowskiej „Moriah", wydawanego
w latach 1919/1920 w Krakowie. W jednym z wczesnych artykułów dla „Jerubbaal" Rottersmann zwracał
uwagę, że droga aktywistów syjonistycznych do radykalnej przemiany Żydów musi prowadzić w stronę mi-
tycznego Syjonu, który nie jest „duplikatem Europy z jej kłamstwami, hipokryzją oraz irnperialistyczno-ka-
pitalistycznymi celami"39.
Wiele wskazuje na to, że Julius Rottersmann związany był z krakowskimi formistami i ukrywał się na
łamach pisma pod pseudonimami Juliana Rot-Czerwińskiego i RO-dada. W szóstym numerze ukazały się
jego tłumaczenia nowej niemieckiej poezji: Iwana Golla Dyrektor Kinoteatru (oryginał w „Die Aktion" 1917,
nr 51-52), Chmuropompa Hansa Arpa (oryginał w Die Wolkenpumpe, Paul Steegemann, Hannover 1920)
i Zaświaty Aida Palazzeschiego (oryginał w zbiorze L'Incendiario, 1910). Opublikował także obszerny tekst
pt. Nowa poezja i dramat w Niemczech, w którym sporo uwagi poświęcił twórczości Georga Kaisera, uznając
go za mistrza nowego dramatu niemieckiego. Rottersmann przygotował też tłumaczenie sztuki Kaisera Gaz
na potrzeby reżyserowanej przez Teofila Trzcińskiego inscenizacji w Teatrze im. Słowackiego, której premie-
ra odbyła się 22 kwietnia 1922 r. Była to jedna z pierwszych i nielicznych prezentacji zagranicznego teatru
awangardowego na tej krakowskiej scenie.
Nie jest dotąd jasne, skąd Rottersmann dostał pozwolenie na tłumaczenie dramatu. Mimo to należy pod-
kreślić fakt, że utrzymywał bardzo dobre kontakty z awangardowymi środowiskami literackimi i artystycz-
nymi powojennych Niemiec. Dzięki temu miał czwarty numer monachijskiego pisma „Der Ararat" z 1920 г.,
na podstawie którego Winkler skomponował swój artykuł Na nowych drogach sztuki. Rottersmann mógł go
pokazać redaktorowi „Formistów", kiedy ten przygotowywał artykuł.
„Der Ararat", który początkowo ukazywał się w formie politycznej ulotki, w 1920 r. był już wpływo-
wym pismem prezentującym nową sztukę europejską. Tytuł sugerował łączność z żydowską kulturą ale nie
było to pismo radykalnie zaangażowane w propagandę syjonizmu. Redaktor pisma, Hans Goltz, zaznaczał,
że to „przede wszystkim Niemcy, które stworzyły wzniosłą ideę literatury światowej, są powołane do tego,
by ponownie położyć podwaliny pod rozmyte wojną międzynarodowe - albo lepiej - ponadnarodowe drogi
sztuki i duchowości"40. Goltz był właścicielem monachijskiej galerii „Neue Kunst" przy Briennerstrasse 8,
w której wystawiali między innymi Lyonel Feininger, Hans Richter, Karl Schmidt-Rottluff i George Grosz,
a na łamach wydawanego przez niego pisma publikowane były materiały poświęcone niemieckiemu eks-
presjonizmowi z Republiki Weimarskiej i przede wszystkim nowej sztuce europejskiej z Francji, Włoch,
Rosji, Holandii, Szwecji, Czechosłowacji, Węgier, Hiszpanii. W październikowym, dziesiątym numerze „Der
Ararat" z 1921 г., w spisie zagranicznych czasopism, pojawiła się informacja o piśmie „Formiści" z podty-
tułem: „Organ der jungen Kunstler und Dichter Polens"41. W artykule w listopadowym, jedenastym numerze
Rottersmann umieścił charakterystykę polskiej grupy, podkreślając, że młodzi artyści początkowo nazwali się
ekspresjonistami, ale jesienią 1919 r. przyjęli nazwę formistów, ponieważ wcześniejszy termin nie odpowia-
dał w pełni ich poszukiwaniom. Artykuł poświęcił głównie prezentacji poszczególnych twórców:
Leon Chwistek, który także był pierwszym teoretykiem całego ruchu i ostatnio opublikował naukowe studium
O wielości rzeczywistości, korzystał w swych pierwszych obrazach z doświadczeń futurystów, wyzyskując
jednak ich osiągnięcia w całości samodzielnie. [...] Jest bardziej rysownikiem niż malarzem, a interesują go
problemy formy, które obok problemów koloru absorbują również nowych artystów. Formizm powraca do
38 Peiper pisał: „Postanowiłem redagować pismo. Kiedy wydawca »Nowej Sztuki« cofnął po 2-gim numerze pomoc finansową, myśla-
łem o kontynuowaniu tegoż pisma w Krakowie, lecz poza przeszkodami zewnętrznymi udaremniła to owa nieszczęsna przedmowa [chodzi
o przedmowę Anatola Sterna z nr 1 - RS.]. By nie zaciemniała mej pracy, stworzyłem pismo zupełnie nowe". Peiper, Tędy. Nowe Usta...,
s. 314-315.
59 J. R o 11 e r s m a n n, Tatiger Geist. Zionismus und Aktivismus, „Jerubbaal", 1, 1918, m 8-9, s. 302.
40 H. G о 11 z, Der neue "Ararat", „Der Ararat", 1, 1920, nr 4, s. 1.
41 Zeitschriften, „Der Ararat", 2, 1921, nr 10, s. 267.