Rocznik Historii Sztuki (38.2013)

GEST ETYCZNY KATARZYNY KOBRO

99

Ciałami są wszystkie prace Kobro - nie tylko jej akty. Wszystkie są „wytworami rzeźbiarskimi". Rzeźby
abstrakcyjne - 1, 2i3 z 1924 r. odnoszą się do zasady budowy ciała oraz schematu jego dynamiki. Są ciałami
niejako organiczne twory, ani ich martwe kopie, niejako schematy biologicznego bytu. Ich cielesność polega
na relacji z przestrzenią, także na związku z innymi ciałami. Zycie rzeźby to jej funkcjonowanie, działanie
w bezkresie, relacja z otoczeniem. „[...] każda kamienia drobina / cię widzi. Musisz swe życie odmienić"55
- kończy Rainer Maria Rilke sonet Starożytny tors Apolla. Ta swoista siła perswazji wobec jednostkowego
życia u Kobro dotyczy relacji społecznych.

Heidegger definiował rzeźbę jako ciało, które powstaje poprzez wyodrębnianie z przestrzeni. Przestrzeń
ucieleśnia się, według niego, w rzeźbie, która jest kwintesencją przestrzeni, jej cielesną manifestacją. Filozof
odwraca kierunek relacji - na rzecz nadrzędności przestrzeni. Każdy zakątek znajduje swoje umiejscowienie
w rzeźbie. Przestrzeń jest dla Heideggera „jednorodną rozległością, nie wyróżnioną w żadnym z możliwych
punktów, równowartościową we wszystkich kierunkach, lecz nie postrzegalną zmysłowo"56. Zmysłową po-
strzegalność zyskuje dzięki rzeźbie. W tak opisane nie-miejsce Kobro wprowadza swoje konstrukcje, które
zamieniająje w miejsce, wprawiają w ruch, oznaczają kształty i kolory, nadają mu wolumen, światło i - prze-
de wszystkim - przypisują określone funkcje. Czynią więc je widzialnym, nadają kierunki, dynamikę. Rzeźba
jest dla Kobro ciałem nieograniczonym, zaangażowanym w świat i jego funkcje. Rzeźba „rozprzestrzennia
się" poprzez unię z otoczeniem. Funkcja magicznego słupa z pism Eliadego polega na organizacji okolicy, jej
zaczarowywaniu. Proces tworzenia rzeźby jest w istocie budową przestrzeni.

Heidegger, zajmując się problemem miejsca bytu w świecie, przestrzeni i sztuki oraz wzajemnych mię-
dzy nimi relacji, próbował opisać istotę przestrzeni, rzeczy i bytu. Jego wykład Sztuka i przestrzeń podsumo-
wuje myśli zawarte w Budować, Mieszkać, Myśleć oraz w eseju Źródło dzieła sztuki. W Byciu i czasie rozwa-
żał Dasein jako przestrzenne57. ,.Ani przestrzeń nie jest w podmiocie, ani świat w przestrzeni. Przestrzeń jest
raczej w świecie, jeżeli konstytutywne dla jestestwa bycie-w-świecie przestrzeń odkryło"58. Bycie w świecie
jest jednocześnie byciem w przestrzeni. „Być człowiekiem oznacza: być na Ziemi jako Śmiertelny, oznacza
mieszkać... Związek człowieka z miejscem i poprzez miejsce z przestrzeniami polega na zamieszkiwaniu"59.
Rzeczy, na przykład budowle, są miejscami, a nie przynależą do pewnego miejsca. Oznacza to, że miejsce
nie istnieje przed rzeczą, lecz powstaje wraz z nią(s. 11 i 121). W ten sposób można by opisać rzeźby Kobro
-jako rzeczy, które nazywają przestrzeń, dzięki którym powstaje miejsce, jako narzędzia kreacji.

W Źródle dzieła sztuki Heidegger pisał: „Tedy istotą sztuki byłoby odkładanie-się-w-dzieło [Sich-ins-
Werk-Setzen] prawdy bytu"60. Język niemiecki wyrażenie to czytać pozwala także jako „puszczanie prawdy
w ruch" czy też „sprawienie, że prawda zaczyna działać". Dzieło działa prawdotwórczo - tak można streścić
sens myśli Heideggera. Gdyby Kobro badała tak dalekie od funkcjonalizmu pojęcie jak prawda, przyznałaby
mu rację. Sztuka byłaby wtedy dla niej wyznaczaniem prawdy, nadawaniem jej kierunku, formułowaniem jej
użyteczności, społecznego zastosowania. Sztuka, w jej rozumieniu, nadawać miała kształt miejscu, tworzyć
przestrzeń, stwarzać warunki dla Jestestwa", dla „nowych funkcji życiowych", „budować".

Poglądy rzeźbiarki i filozofa są od siebie odległe. Mogą dzięki temu oświetlać siebie nawzajem szerokim
snopem, możliwym do uzyskania tylko w dalekiej perspektywie. Spotykają się jednak w jednym symbolicz-
nym miejscu. Jest nim szklana powierzchnia Rzeźby abstrakcyjnej (1) z 1924 r. Znajduje się ona w kolekcji
Muzeum Sztuki w Łodzi. Jej datowanie nie jest pewne. Podobne do niej dwie rzeźby (2 i 3) powstały w tym
samym czasie. Istnieją jedynie ich rekonstrukcje. Rzeźba abstrakcyjna (1) jest więc jedynym oryginałem,
reprezentującym tę grupę prac (il. 5). Jej budowę analizował Janusz Zagrodzki: „Elementy konstrukcyjne
rzeźby, prostopadłościan bazy, forma centralna w kształcie krzywej zbliżonej do lemniskaty Bernoulliego
z zawieszoną w środku kulą i płaszczyzny szkła otaczające ją rytmem pionów na krawędziach podkreślonych
konturem, oparte są na szczególnego rodzaju postępie arytmetycznym: promień kuli jest zarówno pierw-
szym wyrazem jak i różnicą postępu, modułem, z którego Kobro wyprowadziła wszystkie wymiary"61. Jak

35 R.M. Rilke, Archaiczny tors Apolla, [w:] idem. Sonety do Orfeusza i inne wiersze, wybrał i przełożył A. Pomorski, Oficyna Lite-
racka. Kraków 1994. s. 217.

56 Heidegger, Sztuka i przestrzeń, s. 124.

57 Por. Woźniak, Od tłumacza, s. 121.

3* M. Heidegger. Bycie i czas. tłum. B. Baran. Kraków 1984. s. 188.

59 M. Heidegger, Budować, Mieszkać, Myśleć. Eseje wybrane. Warszawa 1977. s. 318-330.

"" M. Heidegger. Źródło dzieła sztuki, tłum. J. Mizera, [w:] Drogi lasu. tłum. J. Gierasimiuk. R. Marszałek. J. Mizera.
J. Sidorek, K. Wolicki, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997. s. 22.

61 J. Zagrodzki, Katarzyna Kobro i kompozycja przestrzeni. Warszawa 1984, s. 55.