Rocznik Historii Sztuki (41.2016)

Rocznik Historii Sztuki. tom ХЫ
PAK 2016

DALIBOR PRIX
ÜSTAV DÉJIN UMÉNI AKADEMII VËD CESKÉ REPUBLIKY

ASYMETRYCZNE SKLEPIENIA NA ŚLĄSKU W XIV WIEKU

WPROWADZENIE
W średniowiecznych budowlach sakralnych, a często także i świeckich, sklepienie jest bez wątpienia
jednym z najważniejszych elementów strukturalnych. Przekrywa wnętrze, stanowiąc część „skorupy", która
wydziela je zgodnie z przewidzianą dla niego funkcją. Wraz ze ścianami, przez odpowiednią konstrukcję
i artykulację, jest w stanie przekształcić pomieszczenie w niezwykłe, godne podziwu dzieło. Trwający stu-
lecia rozwój antycznych, wczesnochrześcijańskich i romańskich sklepień doprowadził w 1. połowie XII w.
we Francji do narodzin gotyckiego sklepienia żebrowego. Upowszechniło się ono w całej zaalpejskiej
Europie, stając się jednym z motywów przewodnich tamtejszego budownictwa od 2. ćwierci XII po przełom
XVI i XVII w. Przekrycie krzyżowo-żebrowe, jako najczęściej spotykana postać sklepienia gotyckiego,
jest słusznie zaliczane do głównych wyróżników architektury gotyckiej' - choć to już w budownictwie
romańskim odkryto jego techniczne, estetyczne i ideowe walory. Przekrycie to z upodobaniem stosowano
zwłaszcza w architekturze sakralnej, spychając bardziej archaiczne konstrukcje kolebkowe i krzyżowe do
pomocniczych, drugorzędnych pomieszczeń i do budownictwa świeckiego.
Od 3. ćwierci XII w. budowniczym znane były koiejne formy sklepień, jak wywodzące się z krzy-
żowo-żebrowych sklepienia sześcio- i ośmiodzielne. Innowacje pojawiały się falami, w różnym czasie
i miejscu. Przykładem może być sekwencja przeciwstawnie ułożonych trójkątów, na której oparto sklepie-
nie dwunawowego obejścia katedry paryskiej, zaprojektowane przez anonimowego architekta ok. 1163 r.
Powstał w ten sposób system przęseł o „przeskokowo" przesuniętych punktach podparcia (czes.
ł/ewńa), zastosowany później w krypcie katedry w Bourges i w arkadach krużganka klasztoru Mont-
-Saint-Michel. Od tych eksperymentów wiodła kręta droga ku przęsłom trójpodporowym z motywem
trójpromienia żebeE, którego popularność rosła od początku XIII w. Chęć urozmaicenia powszechnie
stosowanych, przejrzystych schematów doprowadziła już w XII stuleciu w Normandii i Andegawenii
do wynalezienia sklepienia pseudopoligonalnego, wywołującego iluzję sprzeczności między prostokątnie

' Np. M. Aubert, PocâtA* o vyrA got/cAcAo м/йел;'. [w:] U/нея/ ytrec/ovcłM, ed. R. Huyghe, Umëni a bdstvo. Larousse, Praha
1969, s. 356-382 (podrozdział ŹcN'ovó ł/enóo, s. 359-363). Z późniejszych publikacji N. Nussbaum, S. Lepsky, Doy go?/sc/?e
Cewó/óe. Lńie Cesc/?/c/??e je/ner Еог/н мнс( Ao??s??-??7?/o??, München-Berlin 1999.
^ Sklepienia takie systematycznie przebadał Józef Tomasz Frazik, zob. np. J.T. Frazik, Ze j?Mć//ów nor/ук/ер/ен/ow/ o /??*z^.s-/oc/?
/п%оофогоитс/? zw. jA/ер/ен/о/н//?/c?s?owsA/???/, „Czasopismo Techniczne Pohtechniki Krakowskiej - Budownictwo", I, 1961, s. 27-29;
i dem. Zogor/n/en/o .у?г?А?ыго/ие go?yc/:/c/? yA7ep/eń oргг^л/ас/? /го/рофогоггус/?, „Biuletyn Historii Sztuki". XXVII, 1965, nr 2. s. 155-160;
idem, XA7ep/e??/o o pz-z^/oc/? ?/*0//7офо?'оггус/?. Asz?o/?owo??/e s/^ 7??'o?o?ypów o?*oz ?'ozwó/ ho /?o/owy V7Fw„ „Biuletyn Historii Sztu-
ki', XXVII, 1965, nr 3, s. 272-277; idem, Zag<3<7??/e??/e .sL/ep/e?? o /??*z^y/oc/? ??*0//?офо?'омтс/? w o?'c/?/?e/;????*ze 7?*e<7??/ow/ecz??e/', „Folia
Historiae Artium", 6, 1967, s. 5-93; idem. XA2ep/e??/<7 ?oA zwo??e p/os?owsk/e w Æo?e<i?*ze wowe/sk/e/'. Ze s???<//ów ??o<7 go/ycÆç ło?e<7?*</
w A7oAow/e, „Studia do Dziejów Wawelu", III, 1968, s. 127-147. Ostatnio R. Kaczmarek. Sz???A<7 w As/^s?woc/? 2/</sA/c/? o sz???Ao
w Czec/?oc/? / ???ece??o? NCse???/????^/:/. A7/^<7zy /?*??<7??y??? s<ys/e<7z/we??? o pe/??<? okcep/oc/'ç?, [w:] X/çsk -pe?*/?? w Ao?*o??/e czes'A/e/'. 77L?o?'/o,
A??/????-o, sz???Ao, red. M. Kapustka, J. Khpa. A. Kozieł, P. Oszczanowski, V. Vlnas, Praha 2007, s. 115-147 (zwlaszcza s. 118-122).