Rocznik Historii Sztuki (41.2016)

Rocznik Historii Sztuki, tom ХЫ
PAN, 2016

WITOLD DOBROWOLSKI
UNIWERSYTET WARSZAWSKI

ŚWIĄTYNIA DIANY W ARKADII KOŁO NIEBOROWA
ŚWIĄTYNIĄ NATURY

Hełena z Przeździeckich RadziwiHowa (1753-1821), żona Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831),
kasztelana, a z czasem i wojewody wileńskiego, zajmuje poczesne i trwałe miejsce w historii kultury
polskiej doby stanisławowskiej. Jej tytułem do sławy jest przede wszystkim park Arkadia. To niewątpliwe
dzieło życia księżna zaczęła urządzać przed trzydziestką, a później wzbogacała i rozbudowywała do samej
śmierci. Wielkie znaczenie ma pod tym względem również jej kolekcja antyków, najbogatszy polski zbiór
rzeźby starożytnej z XVIII w., który jako jedyny w Polsce obejmował oryginalne dzieła greckie, a także
rzadkie u nas rzeźby egipskie i egiptyzujące. Ta znaczna kolekcja starożytności została pozyskana przez
nią w Petersburgu, zasadniczo dla ozdoby Arkadii i jej pawilonów.
Z powodu zniszczenia innych wyśmienitych założeń parkowych tego czasu (zwłaszcza Powązek, dzieła
przyjaciółki księżny Heleny, Izabeli Czartoryskiej, i Mokotowa Izabeli Lubomirskiej) Arkadia jest obecnie
jedynym na ziemiach polskich parkiem tworzonym świadomie jako skomentowane literacko dzieło sztuki,
wyraz osiemnastowiecznego kultu natury o stosunkowo dobrze czytelnym programie.
Po powiększeniu swych dóbr nieborowskich w 1778 r. o wieś Lupię, położoną nad rzeczką Skier-
niewką i oddaloną o 5 km od rezydencji Radziwiłłowskiej w Nieborowie, i po zatrudnieniu tak wybitnych
architektów, jak Szymon Bogumił Zug i Henryk Ittar, oraz takich malarzy, jak Jan Piotr Norblin, księżna
Helena Radziwiłłowa stworzyła w ciągu następnych dziesięcioleci przy ich pomocy jedno z najpiękniej-
szych założeń parkowych tego typu w Polsce. Wśród malowniczo rozmieszczonych kęp drzew i wielkie-
go stawu, utworzonego ze spiętrzonych wód rzeczki Skierniewki, wyrosły liczne pawilony (m.in. Grota
Sybilli, Chatka Filemona i Baucis, Łuk Kamienny, Swiątynia Diany, Przybytek Arcykapłana, Akwedukt,
Grobowiec na Wyspie Topolowej, Brama Czasu, Domek Gotycki, Cyrk, Amfiteatr), a wśród drzew zostały
rozmieszczone pozyskane z Petersburga antyczne kapitele, ołtarze, stele greckie i Fragmenty sarkofagów.
Ideowe centrum parku - Swiątynia Diany, wzniesiona w porządku jońskim, została bogato udekorowana
i wyposażona.
W programie świątyni są zawarte, naszym zdaniem, podstawowe tezy osiemnastowiecznego kultu
natury, rezultatu racjonalnego i konsekwentnego zespołu zasad i praw, decydujących o logicznych i etycz-
nych podstawach istnienia i rozwoju życia na ziemi. W jej dekoracji i wyposażeniu przewijają się posta-
ci kilku bóstw antycznych personifikujących kosmiczny obraz świata i warunkujących życie na naszej
planecie. Ramy czasowe związane z ruchem ciał niebieskich tworzą Słońce (Apollon), Księżyc (Diana)
i Swit (Aurora). Diana, zasadniczo Diana Efeska, jest równocześnie (a raczej przede wszystkim) starą,
bliskowschodnią boginią, personiflkującą naturę jako płodną matkę i karmicielkę wszystkich stworzeń. Już
w starożytności, w wyniku hellenistyczno-rzymskiego synkretyzmu religijnego, została ona utożsamiona
z egipską boginią Izydą, której przydała własną postać o wielu piersiach. Związane z bóstwami nieba
pojęcie czasu zaznacza się w parku i świątyni obecnością w wielu miejscach akcentów melancholijnej