Rocznik Historii Sztuki (41.2016)

Rocznik Historii Sztuki, tom XL!
PALL 2016

MAREK CZAPELSKÏ
UNIWERSYTET WARSZAWSKI

MIĘDZY PROJEKTEM DOSKONAŁYM
A KONIECZNOŚCIĄ EKONOMICZNĄ.
DYSKUSJE POLSKICH ARCHITEKTÓW O PROJEKTACH
TYPOWYCH 1953-1956

Otwarta w salach Zachçty 8 marca 1953 r. Powszechna Wystawa Architektury (PWA) była niewątpli-
wie jedną z najbardziej spektakularnych i długo przygotowywanych demonstracji połskiego socrealizmuk
W kołejnych wnętrzach, poświęconych poszczegółnym regionom kraju, starano się zasugerować niero-
zerwałną diałektyczną więź między dawną a współczesną architekturą tych ziem. Ełementem uderzająco
niedostosowanym do tego zideołogizowanego geogratłcznego układu ekspozycji były projekty typowe.
Na wystawie pokazano ich około dwudziestu (co zresztą wywołało zarzut niedoreprezentowania), o sze-
rokim zakresie tematycznym - począwszy od budynków użyteczności pubłicznej. przez domy mieszkałne,
architekturę przemysłową i duży zespół budownictwa gospodarczego wiejskiego (ił. 1Ę. Wszystkie one
znałazły się w jednej sali, poświęconej Warszawie z Mazowszem, co wyraźnie ujawniało tryb wytwarzania
i dystrybucji dokumentacji technicznej w PRL tego czasu: projekty typowe powstawały w centrałnych
biurach - pracowniach czynnych w stołicy, przewidziane były do zastosowania na terytorium całego kraju,
bez wzgłędu na regionałne odrębności architektury poszczegółnych ziem^.
Niemał w tym samym czasie, w przededniu otwarcia PWA, na łamach „Architektury" ukazał się
postułatywno-teoretyczny artykuł Adołfa Ciborowskiego, poświęcony projektom typowym (była to pierwsza
publikacja na ten temat w tym periodykuĘ. W tej obszernej i wiełowątkowej wypowiedzi również uderza
zasadniczy kłopot, jaki autor miał w uzgodnieniu łeninowskiej teorii odbicia z przekonywającym wyłożeniem
pozytywnych estetycznych konsekwencji masowego wprowadzania projektów typowych, które powinny
„zapewniać różnorodność wyrazu architektonicznego nowo powstającego budownictwa na terenie kraju,
dając jednocześnie w swym wyrazie odbicie epoki, w której powstaje'^. Podobne rozchwianie towarzyszyło
zestawieniu troski o „dostosowałność [projektu] do istniejącego otoczenia architektonicznego" z diałektycz-
nym odrzuceniem niepożądanych tradycji (np. secesji). Rełacja projektów typowych z zabytkami mogła
zachodzić jedynie na poziomie „specyficzno-narodowej harmonii" - ponadregionałnej i ponadepokowej
kategorii, odnoszącej się zarówno do formy plastycznej obiektu, jak i przeżycia artystycznego. Ewen-
tualne regionałizmy sprowadzać się musiały najwyżej do „nieznacznego retuszu płastycznego", zaś ideałny

' M. Czapelski, ZrcA/teł/Mfo poAÆiego ^осгео/Емм w Zoc/:pc/e, Zachęta, Warszawa 2016.
^ Wypowiedź Zasława Malickiego, „Architektura", 1953, nr 7, s. 189.
3 RowyzccAno ZfcA/tełtMn' Ro/^/r/ Смг/оггс/'. Katalog wystawy, Zachęta. Warszawa 1953.
^ A. Ciborowski, Co /oye^/ /зго/'eÆr Ąpowy, „Architektura", 1953, nr 2, s. 53-55.
3 №/r/ew, s. 55.