Rocznik Historii Sztuki (41.2016)

WITOLD DOBROWOLSKI

refleksji nad jego przemijaniem i stwierdzeniem dramatycznej obecności śmierci. Jednakże w osobie
utożsamionej z Dianą Efeską Izydy - kochającej siostry i żony, czułej i przyjaznej matki - podkreślona
została twórcza i odradzająca się potęga miłości i przyjaźni, a także uwypukłona zasadnicza roła Amora
jako czynnika łączącego świat bogów i ludzi, zapewniającego ciągłość życia i jego harmonię oraz budzą-
cego nadzieję na biotogiczne odrodzenie.

ELEMENTY MASOŃSKłE W PARKU ł ŚWIĄTYNł DIANY
Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa była masonką (ik ł). Od 1783 r. naieżała do Loży Adopcyjnej
(czyh damskiej) Narodowej Wielkiego Wschodu, przekształconej później w Lożę Dobroczynność Wieikiego
Wschodu Warszawy (której nawet przewodniczyła), a od 1807 r. do Loży Adopcyjnej Eden, przypisanej do
Wielkiego Wschodu Narodowego Księstwa. Nie jest więc zaskakujące, że w założonym przez nią parku
Arkadia koło Nieborowa, w Swiątyni Diany i innych parkowych budowlach, w ich dekoracji i wyposaże-
niu, odnajdujemy wieie eiementów powiązanych ściśie z symboliką masońską oraz propagowaniem zasad
opartych na rozumie, tolerancji, równości i braterstwie, będących podstawą ideologii wolnomularskiej.
Świątynia Diany (ii. 7, 8), zwana także świątynią Salomona*, Przyrody^, Kupidyna^, MiłoścL czy
Przyjaźni^, jest centralnym i kluczowym elementem założenia parkowego, którego stan zachowania pozwala
niemal w pełni odczytać programowe intencje właścicielki. będącej w znacznym stopniu jego twórczynią.
Park ten, przesycony złożoną i skompiikowaną symboliką, a także rozbudowanymi odniesieniami łiteracki-
mi, świadczy znakomicie o szerokich zainteresowaniach i wyratłnowanej kulturze arystokratki. Jej zasługi
jako mecenasa przesłaniają nam obecnie pomyślne dla rodziny, lecz szkodliwe dla kraju interesowne
flirty z władcami Petersburga i Berlina w przededniu ostatecznego rozbioru Polski czy intymne związki
księżny z ich ambasadorami. Przypomnienie ich nie jest jednak dziś naszym celem badawczym, choć
o tym problemie nie powinno się zapominać. Zwłaszcza gdy przywoływane w Arkadii symbole mówią
0 szczęściu, jakie można znaleźć w samotnym kontakcie z naturą, o naturalnym prawie człowieka do
miłości, o wynikających z praw natury ideałach równości i tolerancji. Maskują one z pewnością osobo-
wość o inteligencji praktycznej i doceniającej przyjemności łoża i stołu^, a nie tylko samotne świątynie
dumania. Realizowany przez księżnę Helenę program, oparty na zespole wspomnianych cnót, miał być
obrazem wyśnionego arkadyjskiego kadru niezepsutej natury, rozkwitającej w baśniowym królestwie Diany
1 Amora. Jednak był on tworzony długo, od ok. 1780 r. do śmierci księżnej w roku 1821. W ciągu tych
czterdziestu lat swobodny hedonizm o nutach sentymentalno-preromantycznych późnego rokoka stop-

* List Gioacchino Staggiego do Heleny Radziwilłowej cytowany przez X.M. Radziwiłła, Os*/o/???o wo/LwoobhM w?7c?Mło.
Lwów ł898. s. XXV.
2 [H. Radziwiłłowa], Орм ^re^/ow przcr ro/oźyc/e/Ap U/^r??p /Za<7r/u'?7/ou'</, tłum. S. Żochowska, .Ałbum Lite-
rackie", t. ł. Warszawa 1848. s. 143-154. [w:] W. Piwkowski, T/Tor//o №/ew /Nab/w///owe/'. Х/мг//м?? /?;T/o?i?cr??c, Warszawa 1998.
«Studia i Materiały. Ogrody, 5», Aneks I, s. 152: ,.[...] ogród Filomona stanowi przejście do świątyni. poświęconej przyrodzie".
2 [K. Biernacka], L*or/?'óż z IL/or/owy r/o Gć/owło, /гоито/ew ?/o V/e/?o/*owo w го/гм /<8/б. OpAooo w /A/оо/? RLuĄ, Twe//w
/ Leo/:oć//////*zez fo/ł^ Xo/uy/owc/'U z /Y/ra/uów/ Afo//oc/?ows-ł/c/?j ////cruocł<//, Wrocław 1823, [w:] Piwkowski, Tr/ror//o L/c/cw
//or/z/w///owc/'..., Aneks V, s. 163: ..przybytek Kupidyna. kwiecistym okolony krzewem".
^ Nazwa „Swiątynia Miłości" jest słownym odpowiednikiem nazwy „Swiątyni Kupidyna". Por. W. Piwkowski, TrłoT/o.
Og?*ó</ U/pż??y //c/cw /N</z/w?7/ou'c/., [w:] /Г? /?? T^-coo'/o ego. Л/мссм??? /r^/^żąu /*/c/cąu //ooL/w;7/ou'c/'. Katalog wystawy, red. T. Mikocki.
W. Piwkowski, Swiątynia Diany w Arkadii. maj-wrzesień 2001, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum w Nieborowie i Arkadii,
Warszawa 2001, s. 52-54. it. na s. 53: autor, bazując na fragmentarycznie zachowanej rzeźbie psa, która mogłaby być używana w cere-
moniałach łoży Mopsa, założył związek księżny z tą łożą, a także analogię między rytem łoży Mopsa (dyspozycja Bramy do Pałacu
Miłości), opubłikowanym przcz L.G. Pćrau w Amsterdamie w ł745 r., a arkadyjskim Łukiem Kamiennym i Świątynią Diany.
5 K. zTańskichHoffmanowa, RT/?ó?* p;T???. t. 6. Op/yy ?*óż??yc/? o/o//c &0/су/и'о To/sT/ego, cz. 2, Wrocław 1833, [w:]
Piwkowski, T?*/o<7/o //c/c??r' /^or/z/w?7/owc/'..., Aneks III, s. 158: „nosi bowiem na przemiany przydomek Dyanny łub przyjaźni".
^ Zapomina się o tym. patrząc na piękną twarz z portretu Bacciarełłego dokumentującego jej olśniewającą młodzieńczą urodę.
Miała wtedy 29 łat i plafon Norbłina z Panteonu był już gotowy: Piwkowski, T?*ło<7/o //c/eoy /?ooL/w///ou'c/'..., il. II. Do 18ł2 r.
(przekroczyła wtedy sześćdziesiątkę i była matką czterech synów i trzech córek, przedwcześnie zmarłych) odnosi się złośłiwy, łecz
z pewnością reałistyczny jej opis młodego Atanazego Raczyńskiego: „[...] kobieta o swobodnym styłu życia w wieku 60 lat, z dużym
brzuchem i nosem usmarowanym tabaką. Towarzyszy jej stangret łub ktoś inny, sprawiający wrażenie kochanka", za: W. Piwkowski.
T??cłs* A7//, [w:] V/c/?o?*óu' ?' T?*A:o<7?'o - 70 /o/ A7??rc?????. /ćs*/^go /?o????'<///:owo, Muzeum w Nieborowie i Arkadii 2015, s. 380.