DOI article:
Prix, Dalibor: Asymetryczne sklepienia na Ślas̜ku w XIV wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.34225#0012
6
DAUBOR PRIX
zamkniętym wnętrzem a jego pozornie wieiobocznym przekryciem. Od przełomu XII i XIII stulecia
rozwiązania takie zaczęły pojawiać się także na wschód od wspomnianych regionów, by w wiekach XIII
i XIV na rozległych obszarach Niemiec, Poiski, Czech i Moraw stać się jednym z najatrakcyjniejszych
wizuainie typów skiepieniak We Francji - w krzyżu katedry w Amiens - i mniej więcej w tym samym
czasie w Anghi, zrodził się ok. połowy XIII w. kolejny wariant przekrycia, w którym przez połączenie
konstrukcji krzyżowo-żebrowej z trójpromieniami żeber uzyskano maiowniczą fomię skiepienia gwiaździ-
stego. Od początku XIV w. rozwiązania takie przenoszono z Anglii na pobrzeża Bałtyku, skąd przenikały
w głąb kontynentuh Najstarsze typy gotyckich sklepień żebrowych, cztero-, sześcio-, a rzadziej ośmio-
dzielnych, wypierane były przez kolejne odmiany sklepień gwiaździstych, uzyskiwane przez wymyślne
kombinacje trójpromieni żeber. Początki tego procesu w Europie Srodkowej można zaobserwować już
w końcu XIII w. na Morawach, we wschodnim przęśle nawy kolegiaty św. Maurycego w KromieryżuE
Od XIV w. sklepienia takie stały się powszechniejsze, przede wszystkim na Śląsku i w Polsce^, później
także w Bawarii i na ziemiach austriackich. W Poitou, we Francji, można z kolei doszukać się prototypów
sklepień sieciowych, których wielki rozwój w Europie Środkowej od ostatniej tercji XIV w. łączony jest
z działalnością Piotra Parlera i budową kaplicy św. Wacława oraz chóru katedry praskiej^.
Wszystkie te sklepienia były, rzecz jasna, tak projektowane, by ich kompozycja pozostawała w miarę
możliwości harmonijna, zrozumiała i symetryczna^. Jednak w 2. połowie XIV w. na Śląsku i w sąsiednim
księstwie opawskim pojawiły się sklepienia całkowicie wymykające się jakimkolwiek stosowanym dotąd
zasadom komponowania murowanych przekryć. I to właśnie im poświęcone są poniższe rozważania.
Istotą tych nielicznych sklepień było to, że chociaż zostały zaplanowane do prostokątnych lub niemal
prostokątnych pomieszczeń, otrzymały kompozycję nieregulamą. Aby uniknąć nieporozumień: niniejszy
tekst będzie dotyczyć wyłącznie sklepień, których figuracja nie pozwala na wyznaczenie jakiejkolwiek osi
symetrii i to pomimo faktu, że rozpięto je nad pomieszczeniami pozwalającymi zastosować standardowe
sklepienia krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, sieciowe, trójpodporowe czy inne powszechnie używane^.
Chodzi zatem o sklepienia z zasady nieharmonijne, brutalnie negujące - gdzie indziej tak chętnie mani-
festowaną - tęsknotę człowieka średniowiecznego za geometrycznym ładem odzwierciedlającym boski
porządek wszechświata, który - zdaniem teologów - powinien znaleźć odbicie w ziemskiej rzeczywistości.
Poniższy przegląd nie obejmuje także sklepień, w których można wskazać konkretną zewnętrzną przyczynę
drobnych odstępstw od symetrii w prowadzeniu takiego czy innego żebra, a w których jest oczywiste,
że architektowi chodziło o uzyskanie możliwie najbardziej regulamej kompozycji - co jednak w danej
syduacji nie było możliwe. Przeciwnie, chodzi właśnie o sklepienia o figuracji celowo nieregulamej. Na
potrzeby niniejszego opracowania używany będzie termin: sklepienia asymetryczne (czes.
Æ/e77/w, niem. 7му/;//7?б7гАс/7Р/7 Gewó/ńe). Adekwatność tego określenia, jako 7PP/77//777V /е<г/7777'077У, powinna
zostać oceniona w toku szerszej dyskusji. Pojęciem takim nie operuje Norbert Nussbaum^, nie znali go
ani Karl Heinz Clasen, ani Vâclav MencFh Świadczy to o niewielkim odzewie, z jakim w dotychczasowej
literaturze przedmiotu spotkały się sklepienia omawianego typu. Jak dotąd, największą uwagę poświęciła
^ 0 sklepieniach pseudopoligonainych ostatnio systematycznie J. A d am ski. /7^ем<7о/7о//^о??о/7?е w <37*c/??'/e/:/M7*ze gotyo-
ł/e/'. X/MGZ/Mw - Jz/e/ów o7*c/?//e/:/oM/cj77ego //мг/'ом/г/7?м. «Studia z Historii Sztuki Średniowiecznej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu
JagieHońskiego. II». Kraków 2013.
Czemu uwagę poświęcił np. K.H. Clasen. Лсм/ус/?/о7?& Нт?/е// o?7? Gewó/ńeńoM г/ет* ,.Zeitschriń des Deutschen
Vereins fur Kunstwissenschaft". 4. 1937. s. 163-185; idem. DeMAcAe Gewó/ńe r/e?* 5/7<7/К<э7'Е Berlin 1958.
^ I. Hlobik Pe?*/pe/ie vyv<2/^ ^ /?<9-"d"/ vyr7?o?777?e .s7re<ZoveZ:e от*с/?/7е/г/м7*у. /Dop/??V< ^777*??г/гм/7?м Æo/eg/df7?//70 łos/e/o sv A/o/'/ce
v K7-o77?er?r/j, ,.Pamâtky a pfiroda'/ 9. 1984. s. 341-345.
6 Por. np. J.T. Frazik. Же/7/ет?/оге/?7*оте w Dońce VKw/e/гм. [w:] Уг/мАо / /r/eo/og/o VJ'w/e^M. Materiały sympozjum Komitetu
Nauk o Sztuce Połskiej Akademii Nauk. Warszawa 1976. red. P. Skubiszewski. Warszawa 1978, s. 521-566: Nussbaum. Lepsky,
0/7. c//., s. 223-224.
^ O parłerowskich sklepieniach w Pradze np. V. Mencł. Ćesłe s/re<7ove/:e ł/e7?/?y, Praha 1974; J. Muk. O /г/ет?50с/? fe/7*o
Do7*/e7"e, „Stałetś Praha", IX. ł979. s. 189-196. O początkach sieciowych sklepień we Francji inspirująco M. Zlat, Mo/s/oT-sze л/г/ер/ет?/??
^/ec/owe w DoDce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XVII. 1972. s. 3-19.
s O zasadach komponowania sklepień średniowiecznych np. G. B i n d i n g, Gewó/óe, [w:] Тет://:о7? №7/e/o//e7*s, IV, D7-zło7?r/e7*
/?A /7/<7г/ет?^ее, Stuttgart-Weimar 1999, s. 1427-1432; Nussbaum. Lepsky, o/7. c?7.; też G. Binding, De?*y?*V?- мт?<7 /?ос/?77?;7/е/о//ет--
//cńe До??/?ет*7* oD му/ет?^ от*с/?;7ес/му, Darmstadt 1998.
9 Charakterystykę tych sklepień i ich percepcji przedstawil D. Prix, Zw/^zD ^/^/:o-czes/:/e w o7*c/??7e/:/M7-ze y7*ec/7?/ow/ecz7?e/'
w oł7*es/e /707?ou'07?/o Z.M/:^e77?/?M7-gów, [w:] 5*/ęsł -рет*/о w ło7*o7?/e czes/r/e/'..., s. 149-172 (zwłaszcza s. 167-171).
'o Por. Nussbaum, Lepsky, o/?. c/7, ustęp G/о^от*, s. 383-388, zwłaszcza s. 384-385.
** Clasen, ОемАс/?е Gewó/ńe...; Mencl, o/7. c;7.
DAUBOR PRIX
zamkniętym wnętrzem a jego pozornie wieiobocznym przekryciem. Od przełomu XII i XIII stulecia
rozwiązania takie zaczęły pojawiać się także na wschód od wspomnianych regionów, by w wiekach XIII
i XIV na rozległych obszarach Niemiec, Poiski, Czech i Moraw stać się jednym z najatrakcyjniejszych
wizuainie typów skiepieniak We Francji - w krzyżu katedry w Amiens - i mniej więcej w tym samym
czasie w Anghi, zrodził się ok. połowy XIII w. kolejny wariant przekrycia, w którym przez połączenie
konstrukcji krzyżowo-żebrowej z trójpromieniami żeber uzyskano maiowniczą fomię skiepienia gwiaździ-
stego. Od początku XIV w. rozwiązania takie przenoszono z Anglii na pobrzeża Bałtyku, skąd przenikały
w głąb kontynentuh Najstarsze typy gotyckich sklepień żebrowych, cztero-, sześcio-, a rzadziej ośmio-
dzielnych, wypierane były przez kolejne odmiany sklepień gwiaździstych, uzyskiwane przez wymyślne
kombinacje trójpromieni żeber. Początki tego procesu w Europie Srodkowej można zaobserwować już
w końcu XIII w. na Morawach, we wschodnim przęśle nawy kolegiaty św. Maurycego w KromieryżuE
Od XIV w. sklepienia takie stały się powszechniejsze, przede wszystkim na Śląsku i w Polsce^, później
także w Bawarii i na ziemiach austriackich. W Poitou, we Francji, można z kolei doszukać się prototypów
sklepień sieciowych, których wielki rozwój w Europie Środkowej od ostatniej tercji XIV w. łączony jest
z działalnością Piotra Parlera i budową kaplicy św. Wacława oraz chóru katedry praskiej^.
Wszystkie te sklepienia były, rzecz jasna, tak projektowane, by ich kompozycja pozostawała w miarę
możliwości harmonijna, zrozumiała i symetryczna^. Jednak w 2. połowie XIV w. na Śląsku i w sąsiednim
księstwie opawskim pojawiły się sklepienia całkowicie wymykające się jakimkolwiek stosowanym dotąd
zasadom komponowania murowanych przekryć. I to właśnie im poświęcone są poniższe rozważania.
Istotą tych nielicznych sklepień było to, że chociaż zostały zaplanowane do prostokątnych lub niemal
prostokątnych pomieszczeń, otrzymały kompozycję nieregulamą. Aby uniknąć nieporozumień: niniejszy
tekst będzie dotyczyć wyłącznie sklepień, których figuracja nie pozwala na wyznaczenie jakiejkolwiek osi
symetrii i to pomimo faktu, że rozpięto je nad pomieszczeniami pozwalającymi zastosować standardowe
sklepienia krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, sieciowe, trójpodporowe czy inne powszechnie używane^.
Chodzi zatem o sklepienia z zasady nieharmonijne, brutalnie negujące - gdzie indziej tak chętnie mani-
festowaną - tęsknotę człowieka średniowiecznego za geometrycznym ładem odzwierciedlającym boski
porządek wszechświata, który - zdaniem teologów - powinien znaleźć odbicie w ziemskiej rzeczywistości.
Poniższy przegląd nie obejmuje także sklepień, w których można wskazać konkretną zewnętrzną przyczynę
drobnych odstępstw od symetrii w prowadzeniu takiego czy innego żebra, a w których jest oczywiste,
że architektowi chodziło o uzyskanie możliwie najbardziej regulamej kompozycji - co jednak w danej
syduacji nie było możliwe. Przeciwnie, chodzi właśnie o sklepienia o figuracji celowo nieregulamej. Na
potrzeby niniejszego opracowania używany będzie termin: sklepienia asymetryczne (czes.
Æ/e77/w, niem. 7му/;//7?б7гАс/7Р/7 Gewó/ńe). Adekwatność tego określenia, jako 7PP/77//777V /е<г/7777'077У, powinna
zostać oceniona w toku szerszej dyskusji. Pojęciem takim nie operuje Norbert Nussbaum^, nie znali go
ani Karl Heinz Clasen, ani Vâclav MencFh Świadczy to o niewielkim odzewie, z jakim w dotychczasowej
literaturze przedmiotu spotkały się sklepienia omawianego typu. Jak dotąd, największą uwagę poświęciła
^ 0 sklepieniach pseudopoligonainych ostatnio systematycznie J. A d am ski. /7^ем<7о/7о//^о??о/7?е w <37*c/??'/e/:/M7*ze gotyo-
ł/e/'. X/MGZ/Mw - Jz/e/ów o7*c/?//e/:/oM/cj77ego //мг/'ом/г/7?м. «Studia z Historii Sztuki Średniowiecznej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu
JagieHońskiego. II». Kraków 2013.
Czemu uwagę poświęcił np. K.H. Clasen. Лсм/ус/?/о7?& Нт?/е// o?7? Gewó/ńeńoM г/ет* ,.Zeitschriń des Deutschen
Vereins fur Kunstwissenschaft". 4. 1937. s. 163-185; idem. DeMAcAe Gewó/ńe r/e?* 5/7<7/К<э7'Е Berlin 1958.
^ I. Hlobik Pe?*/pe/ie vyv<2/^ ^ /?<9-"d"/ vyr7?o?777?e .s7re<ZoveZ:e от*с/?/7е/г/м7*у. /Dop/??V< ^777*??г/гм/7?м Æo/eg/df7?//70 łos/e/o sv A/o/'/ce
v K7-o77?er?r/j, ,.Pamâtky a pfiroda'/ 9. 1984. s. 341-345.
6 Por. np. J.T. Frazik. Же/7/ет?/оге/?7*оте w Dońce VKw/e/гм. [w:] Уг/мАо / /r/eo/og/o VJ'w/e^M. Materiały sympozjum Komitetu
Nauk o Sztuce Połskiej Akademii Nauk. Warszawa 1976. red. P. Skubiszewski. Warszawa 1978, s. 521-566: Nussbaum. Lepsky,
0/7. c//., s. 223-224.
^ O parłerowskich sklepieniach w Pradze np. V. Mencł. Ćesłe s/re<7ove/:e ł/e7?/?y, Praha 1974; J. Muk. O /г/ет?50с/? fe/7*o
Do7*/e7"e, „Stałetś Praha", IX. ł979. s. 189-196. O początkach sieciowych sklepień we Francji inspirująco M. Zlat, Mo/s/oT-sze л/г/ер/ет?/??
^/ec/owe w DoDce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XVII. 1972. s. 3-19.
s O zasadach komponowania sklepień średniowiecznych np. G. B i n d i n g, Gewó/óe, [w:] Тет://:о7? №7/e/o//e7*s, IV, D7-zło7?r/e7*
/?A /7/<7г/ет?^ее, Stuttgart-Weimar 1999, s. 1427-1432; Nussbaum. Lepsky, o/7. c?7.; też G. Binding, De?*y?*V?- мт?<7 /?ос/?77?;7/е/о//ет--
//cńe До??/?ет*7* oD му/ет?^ от*с/?;7ес/му, Darmstadt 1998.
9 Charakterystykę tych sklepień i ich percepcji przedstawil D. Prix, Zw/^zD ^/^/:o-czes/:/e w o7*c/??7e/:/M7-ze y7*ec/7?/ow/ecz7?e/'
w oł7*es/e /707?ou'07?/o Z.M/:^e77?/?M7-gów, [w:] 5*/ęsł -рет*/о w ło7*o7?/e czes/r/e/'..., s. 149-172 (zwłaszcza s. 167-171).
'o Por. Nussbaum, Lepsky, o/?. c/7, ustęp G/о^от*, s. 383-388, zwłaszcza s. 384-385.
** Clasen, ОемАс/?е Gewó/ńe...; Mencl, o/7. c;7.