Rocznik Historii Sztuki (41.2016)

90

WMOLD DOBROWOLSKI


2. Jan Piotr Norbiin. Ærora //owy/rzyM/M/t/ca Aonz'c ,4/оо//оп<з, ok. 1785,
piafon Panteonu Swiątyni Diany w Arkadii. fragment. Fot. Archiwum Instytutu Historii Sztuki PAN

i sprawiediiwości. Poprzedzająca ApoHona Eos-Aurora, to jest Jutrzenka, personifikacja momentu rodzenia
się nowego dnia, byłaby w związku z tym początkiem procesu przewaiczania mrocznych zabobonów,
inicjującego nową erç panowania światła Rozumu, zwiastunem wieku Oświeconych. O ile dobrze zrozu-
miałem pięknie napisany tekst Kępińskiej, badaczka uznała, że budowia związana jest z naturą poprzez
jej związek z parkiem nazwanym Arkadią, który cały jest przesycony jej kultem, powodowanym zarôwno
jej pięknem, jak i uczuciami, jakie budzi ona w ludzkiej duszy. Poznanie praw natury, zrozumienie jej
celowości i logiki są naturainą podstawą iudzkiej mądrości i sprawiediiwości.
Harmonijna obecność w naturze narodzin i zgonów, jasności i ciemności, natury dzikiej i uładzonej, pod-
danych rytmicznemu działaniu czasu, pozwaia na wyprowadzanie z naturałnych czynników takich uczuć, jak
przyjaźń, potrzeba zrozumienia i miłości, toierancja. Mit samej Diany, bezhtosnej wraz z Apollonem zabqjczyni
cztemaściorga dzieci nieszczęsnej Niobe, podkreśiałby elegijny charakter całości parku. Symboiiczne znaczenie
Jutrzenki wyprzedzającej dzień, wyobrażonej w „świątyni" poświęconej personifikacji nocy, kładłoby również
nacisk na meianchoiijny, eiegijny charakter symbolicznych treści w niej obecnych, odpowiadających podobnemu
charakterowi parku, w którym raz po raz spotykamy motywy ewokujące obecność śmierci^.
Program Arkadii, w ciągu czterdziestu iat przekształcany i wzbogacany, zmieniał się w zaieżności
od panujących mód i przemian w europejskiej kuiturze oraz osobistych doświadczeń i przeżyć księżnej.
Włodzimierz Piwkowski, długoietni kurator Muzeum w Nieborowie i Arkadii oraz najwybitniejszy ich
dwudziestowieczny znawca, w trakcie swych badań doszedł nawet do wniosku, że Heiena Radziwiłłowa
przez całe swe dojrzałe życie była owładnięta obsesją śmierci, i że iegło to u podstaw programu ogrodu-
-cmentarza, w którym umieściła mauzołeum swych wcześnie zmarłych córek i w którym chciała być sama
pochowana. Najgłębszą metaforą tej idei byłaby, jego zdaniem, grota, od której księżna zaczęła budowę
parku, łączona z grotą arkadyjską opisaną przez Jacopo Sannazzara w poemacie (1504)^. Podej-
mując tę tezę, Włodzimierz Piwkowski przyjął, że mitołogiczne rodzeństwo Diana i ApoHo personifłkują
Noc i Dzień, Naturę i Umysł (intełekt), a Świątynia Diany, uosabiającej Noc i Naturę, byłaby przede
wszystkim świątynią wstającego Dnia i Intelektu, to jest epoki oświecenia^.

^ A. Kępińska, Jon P/o7r Aorń/ó?. Wrocław 1978, s. 41: ,.tu (w Arkadii natura) obdarzona została szczegółną mocą wywo-
ływania uczuć głębokich i poważnych, w uprawianiu których odczytuje się już angiełską i kantowską kategorię »wzniosłości«. Księżna
konstruuje emocjonałną osnowę Arkadii z uczuć głębokich. mełanchołijnych, smutnych, jako antytezę radości i pogody, prowadząc
refłeksje zwiedzającego ku śmierci".
Piwkowski, ИисАу A77/, [w:] A/e/)orów / Hr/:o<7/n' - 70 /o/ 47мгсм/м..., s. 385-387. W bibliotece nieborowskiej znajdował
się bardzo zużyty egzempłarz tego dzieła, głoszącego nieuchromrość śmierci i możłiwość odrodzenia, poprzez zespołenie z naturą,
a w zasadzie z jej prajednią, symbołizowaną przez bijące w arkadyjskiej grocie źródło życia.
** Piwkowski, ИгАог//п' Т/с/сму /Ar7z/w///owc/'., s. 86.