DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Świa̜tynia Diany w Arkadii koło Nieborowa: Świa̜tynia̜ Natury
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34225#0133
SWIĄTYNIA DIANY W ARKADII KOŁO NIEBOROWA SWIĄTYNIĄ NATURY
127
egipskim pierwowzorem, przedstawiono ieżącą mumię Ozyrysa, któremu z ciała wyrastają kłosy zboża.
U stóp i głowy boga stoją boginie Izyda i Nephthys. W innych egipskich scenach tegoż tematu mają one
skrzydła i poruszając nimi, przywracają bogu oddech, umożliwiając mu powrót do życia. Misteria Izydy
i Ozyrysa, podobnie jak misteria dionizyjskie w Grecji, mówiły ludziom o bogu zabitym i przywróconym
do życia, przywołując przy tym obraz obumierającej i budzącej się do życia natury. Osiemnastowieczne
nadzieje woinomułarzy na odrodzenie po śmierci, wiązane z rytmicznym cykiem bioiogicznej odnowy
natury, znałazły w egipskim kuicie Izydy i Ozyrysa prastarą i czcigodną tradycję. Czyż nie do nich
odwoływał się Henryk Ittar, sporządzając dia Heieny Radziwiłłowej projekty Grobowca Złudzeń właśnie
w styiu egiptyzującym? (ii. 27).
WNIOSKI
Prastara wiara w bioiogiczne odrodzenie natury pomogła Heienie Radziwiłłowej zaakceptować jej
prawa i przezwyciężyć perspektywę nicości śmierci. Włączenie iudzkiej egzystencji w powszechny kołowrót
odnowy życia przywracało radość z odradzającego się po zimie nowego piękna, przynosiło spokój i radość.
Wiara w „ciała zmartwychwstanie" jest wszakże także jednym z kanonów wiary chrześcijańskiej
i wszystkich śródziemnomorskich monoteizmów, a zauważone przez nas przykłady związków Swiątyni
Diany, jej dekoracji i wyposażenia, z Egiptem i jego rzeczywistymi lub urojonymi wpływami możemy
doskonale wytłumaczyć osiemnastowieczną egiptomanią o kostiumie klasycznym^s oraz pozycją Izydy, to
jest wyposażonej w element boskości Natury, będącej Panią Żywiołów, w obrzędowości wolnomułarskiej.
Na określenie arkadyjskiej świątyni od dawna używano nazwy Świątynia Diany, rnyśłąc przy tym
o greckiej Artemidzie, siostrze ApoMona i córce Latony, bogini dzikich leśnych ustroni i łowów, a także
księżyca, w zasadzie wrogiej mężczyznom, choć pomocnej kobietom przy połogach. Sama księżna Hele-
na nazwała ją Świątynią Przyrody, mając na uwadze bóstwo typu Diany Eleskiej, przez wieki mylone
z Izydą, boginią Natury i Panią Żywiołów. Natura obydwu tych bogiń jest wieloznaczna i oczywiście
szeroka. Izydę już w starożytności uważano za bóstwo uniwersalne, w różnych krajach czczono ją pod
odmiennymi nazwami i utożsamiano z wieloma bóstwami, w tym również z Wenus. Także Diana Efeska
(il. 8) uchodziła za panią natury, regulatorkę kosmicznego porządku. I te cechy w dużej mierze zbliżyły
obie boginie i ułatwiły przemieszanie ikonograEi w okresie późnego antyku. Zinterpretowano wówczas
jako piersi kobiece zagadkowe jajowate występy, rozmieszczone na szatach w gómych partiach torsu Diany
Efeskiej. Nie mogły to być jednak piersi. Oryginalny posąg Diany w świątyni efeskiej był wykonany
z drewna, które czerniało pod wpływem czasu i konserwacji oliwą. Odsłonięte partie ciała (głowa, ręce,
stopy) były w rzymskich marmurowych kopiach wykonywane z brązu lub ciemnych kamieni. Tak zwane
piersi są w nich jasne jak szaty, a ponadto nie mają sutek'^. Nie mogą być zatem częścią ciała bogini.
Dopiero w renesansie zaczęto zaznaczać na nich sutki i to utrwaliło jej rozumienie jako personilrkacji Ziemi
albo Natury albo Natury Rzeczy, źródła i nauczycielki piękna. Jej tak zwane piersi zaczęły akcentować
funkcję matki karmicielki wszystkich bytów oraz związek z porodami (czym charakteryzowała się także
Diana, córka Latony). PrzedstawieniaNatury i Ziemi karmicielki, określane najczęściej jako przedstawienia
Izydy, w sposób logiczny zaczęto stosować do ozdoby fontann i parków. I tak, ok. 1611 r. zainstalowano
w niszy ogrodu Villa d'Este w Tivoli trawertynową kopię posągu Artemidy Efeskiej z kołekcji Farnese
(dziś w Neapolu). Z licznych piersi posągu tryskała woda i wpadała do zbiornika fontanny nazwanej
Fontanną Natury'^. Rzeźbę Natury-Diany Efeskiej-Izydy, nie bez konotacji masońskich, wystawiono także
w znanym Helenie Radziwiłłowej Neue Garten w Poczdamie'^'. Jej prawa i dary miały służyć w równym
Zob. przyp. 49 i 86-97.
'69 Dla A. Furtwanglera (D/g Ggw//?e/?. Ge-srA/cNe <7er /w A/oM-AcAe?? Æ/er/м/??, t. 2, Leipzig-Berlin
1900, s. 211, pl. 44,2) byłyby to wyłącznie dekoracyjne wisiory, natomiast dla G. Seiterle (Ą?*/e77?A, e//e gro^e G0///77 vo7? Ąp/?esoy...,
s. 3-16) byłyby to jądra wykastrowanych byków, świadectwo kultu dostępnego wyłącznie dla niezamężnych dziewcząt. Glównym kapłanem
kultu byłby eunuch, a kapłankami dziewice. Oflary te wykazywałaby władzę nad mężczyznami i zapewniałaby płodność w przyszłości.
Motyw wody wypływającej z piersi kobiecych sięga starożytności. Najwcześniejszy przykład wykorzystania przedstawienia
Diany Efeskiej jako fontanny ogrodowej odnąjdujemy w: Sambucus, op. c//., s. 196 z mottem: /?? e/e/ec/?? co/7/0; Goesch, op. c//.,
s. 104-U6.
'^' Thiersch, op. c//., s. 117 i nast., s. !52. pł. 65,2,3.
127
egipskim pierwowzorem, przedstawiono ieżącą mumię Ozyrysa, któremu z ciała wyrastają kłosy zboża.
U stóp i głowy boga stoją boginie Izyda i Nephthys. W innych egipskich scenach tegoż tematu mają one
skrzydła i poruszając nimi, przywracają bogu oddech, umożliwiając mu powrót do życia. Misteria Izydy
i Ozyrysa, podobnie jak misteria dionizyjskie w Grecji, mówiły ludziom o bogu zabitym i przywróconym
do życia, przywołując przy tym obraz obumierającej i budzącej się do życia natury. Osiemnastowieczne
nadzieje woinomułarzy na odrodzenie po śmierci, wiązane z rytmicznym cykiem bioiogicznej odnowy
natury, znałazły w egipskim kuicie Izydy i Ozyrysa prastarą i czcigodną tradycję. Czyż nie do nich
odwoływał się Henryk Ittar, sporządzając dia Heieny Radziwiłłowej projekty Grobowca Złudzeń właśnie
w styiu egiptyzującym? (ii. 27).
WNIOSKI
Prastara wiara w bioiogiczne odrodzenie natury pomogła Heienie Radziwiłłowej zaakceptować jej
prawa i przezwyciężyć perspektywę nicości śmierci. Włączenie iudzkiej egzystencji w powszechny kołowrót
odnowy życia przywracało radość z odradzającego się po zimie nowego piękna, przynosiło spokój i radość.
Wiara w „ciała zmartwychwstanie" jest wszakże także jednym z kanonów wiary chrześcijańskiej
i wszystkich śródziemnomorskich monoteizmów, a zauważone przez nas przykłady związków Swiątyni
Diany, jej dekoracji i wyposażenia, z Egiptem i jego rzeczywistymi lub urojonymi wpływami możemy
doskonale wytłumaczyć osiemnastowieczną egiptomanią o kostiumie klasycznym^s oraz pozycją Izydy, to
jest wyposażonej w element boskości Natury, będącej Panią Żywiołów, w obrzędowości wolnomułarskiej.
Na określenie arkadyjskiej świątyni od dawna używano nazwy Świątynia Diany, rnyśłąc przy tym
o greckiej Artemidzie, siostrze ApoMona i córce Latony, bogini dzikich leśnych ustroni i łowów, a także
księżyca, w zasadzie wrogiej mężczyznom, choć pomocnej kobietom przy połogach. Sama księżna Hele-
na nazwała ją Świątynią Przyrody, mając na uwadze bóstwo typu Diany Eleskiej, przez wieki mylone
z Izydą, boginią Natury i Panią Żywiołów. Natura obydwu tych bogiń jest wieloznaczna i oczywiście
szeroka. Izydę już w starożytności uważano za bóstwo uniwersalne, w różnych krajach czczono ją pod
odmiennymi nazwami i utożsamiano z wieloma bóstwami, w tym również z Wenus. Także Diana Efeska
(il. 8) uchodziła za panią natury, regulatorkę kosmicznego porządku. I te cechy w dużej mierze zbliżyły
obie boginie i ułatwiły przemieszanie ikonograEi w okresie późnego antyku. Zinterpretowano wówczas
jako piersi kobiece zagadkowe jajowate występy, rozmieszczone na szatach w gómych partiach torsu Diany
Efeskiej. Nie mogły to być jednak piersi. Oryginalny posąg Diany w świątyni efeskiej był wykonany
z drewna, które czerniało pod wpływem czasu i konserwacji oliwą. Odsłonięte partie ciała (głowa, ręce,
stopy) były w rzymskich marmurowych kopiach wykonywane z brązu lub ciemnych kamieni. Tak zwane
piersi są w nich jasne jak szaty, a ponadto nie mają sutek'^. Nie mogą być zatem częścią ciała bogini.
Dopiero w renesansie zaczęto zaznaczać na nich sutki i to utrwaliło jej rozumienie jako personilrkacji Ziemi
albo Natury albo Natury Rzeczy, źródła i nauczycielki piękna. Jej tak zwane piersi zaczęły akcentować
funkcję matki karmicielki wszystkich bytów oraz związek z porodami (czym charakteryzowała się także
Diana, córka Latony). PrzedstawieniaNatury i Ziemi karmicielki, określane najczęściej jako przedstawienia
Izydy, w sposób logiczny zaczęto stosować do ozdoby fontann i parków. I tak, ok. 1611 r. zainstalowano
w niszy ogrodu Villa d'Este w Tivoli trawertynową kopię posągu Artemidy Efeskiej z kołekcji Farnese
(dziś w Neapolu). Z licznych piersi posągu tryskała woda i wpadała do zbiornika fontanny nazwanej
Fontanną Natury'^. Rzeźbę Natury-Diany Efeskiej-Izydy, nie bez konotacji masońskich, wystawiono także
w znanym Helenie Radziwiłłowej Neue Garten w Poczdamie'^'. Jej prawa i dary miały służyć w równym
Zob. przyp. 49 i 86-97.
'69 Dla A. Furtwanglera (D/g Ggw//?e/?. Ge-srA/cNe <7er /w A/oM-AcAe?? Æ/er/м/??, t. 2, Leipzig-Berlin
1900, s. 211, pl. 44,2) byłyby to wyłącznie dekoracyjne wisiory, natomiast dla G. Seiterle (Ą?*/e77?A, e//e gro^e G0///77 vo7? Ąp/?esoy...,
s. 3-16) byłyby to jądra wykastrowanych byków, świadectwo kultu dostępnego wyłącznie dla niezamężnych dziewcząt. Glównym kapłanem
kultu byłby eunuch, a kapłankami dziewice. Oflary te wykazywałaby władzę nad mężczyznami i zapewniałaby płodność w przyszłości.
Motyw wody wypływającej z piersi kobiecych sięga starożytności. Najwcześniejszy przykład wykorzystania przedstawienia
Diany Efeskiej jako fontanny ogrodowej odnąjdujemy w: Sambucus, op. c//., s. 196 z mottem: /?? e/e/ec/?? co/7/0; Goesch, op. c//.,
s. 104-U6.
'^' Thiersch, op. c//., s. 117 i nast., s. !52. pł. 65,2,3.