DOI article:
Kaźmierczak, Joanna: Motyw ikonograficzny Tonącego Okrętu Kościoła w grafice niemieckiej około 1490 – około 1550 roku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0006
6
JOANNA KAZMIERCZAK
Ilustracją, która budziła trwogę, z pewnością musiał być drzeworyt zamieszczony na karcie tytułowej
jednego ze wznowień traktatu Josepha Griinpecka Speculum naturalis, coelestis et propheticae visionis
omnium calamitatum...4, ukazujący wyraźnie przechylającą się, targaną falami łódź, z której w odmęty
morza osuwają się postacie papieża, kardynała, biskupa i mnicha, wyciągający w dramatycznym geście
ręce ku górze (ił. 1). Na żaglu łodzi wyrysowany został krucyfiks z ukrzyżowanym Chrystusem. Po lewej,
na brzegu widoczny jest cesarz z zastępem wojska. Stojący u jego boku mężczyzna (w birecie uczonego?)
ciągnie za jeden z rogów masztu. Drzeworyt ten stanowi nieznacznie zmienioną wersję ryciny znajdują-
cej się w pierwszych wydaniach traktatu, łacińskim5 i niemieckim6, z 1508 r. - w obu tych przypadkach
otwierał on trzeci rozdział dzieła. Gdyby pozbawić ilustrację słownego komentarza i reprodukować ją
w oderwaniu od traktatu Gmnpecka, mogłoby się wydawać, że mamy tu do czynienia z popularnym
w tamtym czasie rodzajem wizualnego komentarza aktualnej sytuacji, szczególnie tej panującej w Kościele,
skupiającego się na zagadnieniach krytycznych, oddającego nastroje pre- i wczesnoreformacyjne. Okazuje
się jednak, że motyw ikonograficzny Tonącego Okrętu Kościoła, choć niewątpliwie wiele zawdzięczający
ówczesnej refleksji eklezjologicznej, wyrasta z nieco innego podłoża, niż bylibyśmy w stanie stwierdzić,
idąc wyłącznie tym tropem. Mowa tu o kontekście astrologicznym oczywistym dla szesnastowiecznej
publiki7, mniej czytelnym dla dzisiejszego odbiorcy8.
Co właściwie widzi współczesny historyk sztuki kiedy w szesnastowiecznym druku napotyka wyobra-
żenie Tonącego Okrętu Kościoła? Dostrzega od razu, że motyw ten, równie stary jak sztuka chrześcijańska
sama w sobie9, ulega znacznemu przekształceniu. Oto chwieje się Łódź Piotrowa, co wyraźnie kontrastuje
z innymi, współczesnymi lub niewiele wcześniejszymi wyobrażeniami navis Ecclesiae w sztukach wizual-
nych. Na przełomie XV i XVI stulecia po motyw ten sięgano stosunkowo często. Realizacją bez wątpienia
najbardziej znaną na gruncie polskiej historii sztuki był obraz Okręt Kościoła z gdańskiego Dworu Artusa,
ufundowany w latach 90. XV w. przez Ławę Malborską, zaginiony od 1945 r.10 Na pokładzie okazałego.
4 Spiegel der natürlichen himlischen und prophetischen sehungen aller tnihsalen / andst /un[d] not / die über alle stende /
geschlechte / und gemaynden der Cristenheyt / sunderhar so dem Krebsen un[d] Scorpion auß natürliche/nj einfluß des himels under-
worffen sein..., Leypßck, Wolfgang Stoeckel, 1522.
5 Speculum naturalis coelestis & propheticae visionis omniu[m] calamitatum tribulationu[m] & anxietatum quae super om/njes
status stirpes & nationes Christianae reipublice presetrim quae cancro & septimo climati subiecte sunt proximix te[m]poribus venture
sunt, Nurnberge, Georgius Stuchs, 1508.
6 Ein Spiegel der natürlichen himlischen und prophetischen sehungen aller truebsalen / angst / und not / die über alle stende /
geschlechte / und gemaynden der Cristenheyt / sunderbar so dem Krebsen under geworffen sein / und in dem sibenden Clima begriffen
/ in kurtzen tagen geen werden, Nürnberg, Georg Stuchs, 1508.
7 Na temat astrologii w dobie wczesnonowożytnej zob. np. R.B. Barnes ,Astroloy and Reformation, New York 2015; N. Campion,
History of Western Astrology, voi. 2, The Medieval and Modern Worlds, London-New York 2009; E. Garin, Zodiak życia. Astrologia
w okresie Renesansu, tłum. W. Jekiel (Renesans i Reformacja. Studia z historii filozofii i idei, red. L. Szczucki, t. 7), Warszawa 1992;
E.Grant, Planets, Stars and Orbs. The Medieval Cosmos, 1200-1687, Cambridge 1996; W. Hübner, Astrologie in der Renaissance,
[w:] Zukunftsvoraussagen in der Renaissance, Hrsg. K. Bergdolt, W. Ludwig, Wiesbaden 2005; W.R. Newman, A. Grafton, Introduc-
tion: The Problematic Status of Astrology and Alchemy in Premodern Europe, [w:] Secrets of Nature. Astrology and Alchemy in Early
Modern Europe, ed. W.R. Newman, A. Grafton, Cambridge (MA)-London 2001, s. 1-37; J. Tester, A History of Western Astrology,
Woodbridge-Suffolk 1987; R Zambelli, Introduction: Astrologers’ Theory of History, [w:] Astrologi hallucinate..., s. 1-28. Por. również
takie klasyczne opracowania jak: F. Boll, C. Bezold, W. Gundel, Sternglaube und Sterndeutung. Die Geschichte und das Wesen der
Astrologie (5. Auf!.), Stuttgart 1966; G.F. Hartlaub, Sternglaube und Kunst im Zeitalter der Renaissance, „Westermanns Monatshefte”
150, Jg. 75 (1931), Nr. 895, s. 41-48; A. Warburg, Pogańsko-antyczne wróżbiarstwo w tekstach i przedstawieniach obrazowych w cza-
sach Lutra, [w:] idem. Narodziny Wenus i inne szkice renesansowe, tłum. R. Kasperowicz, Gdańsk 2010, s. 218-295.
8 Przy tej okazji warto podkreślić ciągle jeszcze stosunkowo słabą obecność wątków astrologicznych w rodzimej literaturze
z zakresu historii sztuki. Z ważniejszych prac na ten temat wymienić można m.in.: A. Boczkowska, Tryumf Luny i Wenus. Pasja
Hieronima Boscha, Kraków 1980; prace E. Chojeckiej, szczególnie Krakowska grafika kalendarzowa i astronomiczna XVI w., „Studia
Renesansowe”, t. 3, Warszawa 1963; T. Doktór, Astrologiczne treści dekoracji sklepienia ratusza w Poznaniu, „Biuletyn Historii Sztuki”,
48, 1986, nr 2-4, s. 215-220; liczne książki i artykuły E. Snieżyńskiej-Stolot, np. Ikonografia znaków zodiaku i gwiazdozbiorów
w średniowieczu, Kraków 1994, Ikonografia astrologiczna w średniowieczu. Stopnie znaków zodiaku, Kraków 2002 czy Picatrix latinus.
Ikonografia planet i planet dekanicznych w rękopisie krakowskim, Kraków 2009; A. Woziński, W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia
w Gdańsku w latach 1450-1550, Gdańsk 2011. Z najnowszych opracowań poświęconych polskim drukom astrologicznym wspomnieć
należy: M. Krzysztofik, Studium z dziejów krakowskich kalendarzy astrologicznych XVII wieku. Almanachy Stanisława Slowakowica
jako podstawa uogólnień, Kraków 2010.
9 Ogólnie na temat historii motywu: U. Weber, Schiff (Das Schiff der Kirche), [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Hrsg.
E. Kirschbaum, t. 4, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1990, szp. 61-67. O Okręcie Kościoła wspomina po raz pierwszy Tertulian w końcu
II w. n.e. {De baptismo 12); motyw ten upowszechnia się w IV w. n.e. (św. Hipolit, De Antichristo, 59; św. Augustyn, Senno 75,3).
10 Podstawowe informacje i bibliografia: A.S. Labuda, Obraz Okręt Kościoła, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A.S. Labu-
da, K. Secomska, t. 2, s. 173-174, il. t. 3, 794, Warszawa 2004. Zob. też: Okręt Kościoła z gdańskiego Dworu Artusa. Materiały z sesji
JOANNA KAZMIERCZAK
Ilustracją, która budziła trwogę, z pewnością musiał być drzeworyt zamieszczony na karcie tytułowej
jednego ze wznowień traktatu Josepha Griinpecka Speculum naturalis, coelestis et propheticae visionis
omnium calamitatum...4, ukazujący wyraźnie przechylającą się, targaną falami łódź, z której w odmęty
morza osuwają się postacie papieża, kardynała, biskupa i mnicha, wyciągający w dramatycznym geście
ręce ku górze (ił. 1). Na żaglu łodzi wyrysowany został krucyfiks z ukrzyżowanym Chrystusem. Po lewej,
na brzegu widoczny jest cesarz z zastępem wojska. Stojący u jego boku mężczyzna (w birecie uczonego?)
ciągnie za jeden z rogów masztu. Drzeworyt ten stanowi nieznacznie zmienioną wersję ryciny znajdują-
cej się w pierwszych wydaniach traktatu, łacińskim5 i niemieckim6, z 1508 r. - w obu tych przypadkach
otwierał on trzeci rozdział dzieła. Gdyby pozbawić ilustrację słownego komentarza i reprodukować ją
w oderwaniu od traktatu Gmnpecka, mogłoby się wydawać, że mamy tu do czynienia z popularnym
w tamtym czasie rodzajem wizualnego komentarza aktualnej sytuacji, szczególnie tej panującej w Kościele,
skupiającego się na zagadnieniach krytycznych, oddającego nastroje pre- i wczesnoreformacyjne. Okazuje
się jednak, że motyw ikonograficzny Tonącego Okrętu Kościoła, choć niewątpliwie wiele zawdzięczający
ówczesnej refleksji eklezjologicznej, wyrasta z nieco innego podłoża, niż bylibyśmy w stanie stwierdzić,
idąc wyłącznie tym tropem. Mowa tu o kontekście astrologicznym oczywistym dla szesnastowiecznej
publiki7, mniej czytelnym dla dzisiejszego odbiorcy8.
Co właściwie widzi współczesny historyk sztuki kiedy w szesnastowiecznym druku napotyka wyobra-
żenie Tonącego Okrętu Kościoła? Dostrzega od razu, że motyw ten, równie stary jak sztuka chrześcijańska
sama w sobie9, ulega znacznemu przekształceniu. Oto chwieje się Łódź Piotrowa, co wyraźnie kontrastuje
z innymi, współczesnymi lub niewiele wcześniejszymi wyobrażeniami navis Ecclesiae w sztukach wizual-
nych. Na przełomie XV i XVI stulecia po motyw ten sięgano stosunkowo często. Realizacją bez wątpienia
najbardziej znaną na gruncie polskiej historii sztuki był obraz Okręt Kościoła z gdańskiego Dworu Artusa,
ufundowany w latach 90. XV w. przez Ławę Malborską, zaginiony od 1945 r.10 Na pokładzie okazałego.
4 Spiegel der natürlichen himlischen und prophetischen sehungen aller tnihsalen / andst /un[d] not / die über alle stende /
geschlechte / und gemaynden der Cristenheyt / sunderhar so dem Krebsen un[d] Scorpion auß natürliche/nj einfluß des himels under-
worffen sein..., Leypßck, Wolfgang Stoeckel, 1522.
5 Speculum naturalis coelestis & propheticae visionis omniu[m] calamitatum tribulationu[m] & anxietatum quae super om/njes
status stirpes & nationes Christianae reipublice presetrim quae cancro & septimo climati subiecte sunt proximix te[m]poribus venture
sunt, Nurnberge, Georgius Stuchs, 1508.
6 Ein Spiegel der natürlichen himlischen und prophetischen sehungen aller truebsalen / angst / und not / die über alle stende /
geschlechte / und gemaynden der Cristenheyt / sunderbar so dem Krebsen under geworffen sein / und in dem sibenden Clima begriffen
/ in kurtzen tagen geen werden, Nürnberg, Georg Stuchs, 1508.
7 Na temat astrologii w dobie wczesnonowożytnej zob. np. R.B. Barnes ,Astroloy and Reformation, New York 2015; N. Campion,
History of Western Astrology, voi. 2, The Medieval and Modern Worlds, London-New York 2009; E. Garin, Zodiak życia. Astrologia
w okresie Renesansu, tłum. W. Jekiel (Renesans i Reformacja. Studia z historii filozofii i idei, red. L. Szczucki, t. 7), Warszawa 1992;
E.Grant, Planets, Stars and Orbs. The Medieval Cosmos, 1200-1687, Cambridge 1996; W. Hübner, Astrologie in der Renaissance,
[w:] Zukunftsvoraussagen in der Renaissance, Hrsg. K. Bergdolt, W. Ludwig, Wiesbaden 2005; W.R. Newman, A. Grafton, Introduc-
tion: The Problematic Status of Astrology and Alchemy in Premodern Europe, [w:] Secrets of Nature. Astrology and Alchemy in Early
Modern Europe, ed. W.R. Newman, A. Grafton, Cambridge (MA)-London 2001, s. 1-37; J. Tester, A History of Western Astrology,
Woodbridge-Suffolk 1987; R Zambelli, Introduction: Astrologers’ Theory of History, [w:] Astrologi hallucinate..., s. 1-28. Por. również
takie klasyczne opracowania jak: F. Boll, C. Bezold, W. Gundel, Sternglaube und Sterndeutung. Die Geschichte und das Wesen der
Astrologie (5. Auf!.), Stuttgart 1966; G.F. Hartlaub, Sternglaube und Kunst im Zeitalter der Renaissance, „Westermanns Monatshefte”
150, Jg. 75 (1931), Nr. 895, s. 41-48; A. Warburg, Pogańsko-antyczne wróżbiarstwo w tekstach i przedstawieniach obrazowych w cza-
sach Lutra, [w:] idem. Narodziny Wenus i inne szkice renesansowe, tłum. R. Kasperowicz, Gdańsk 2010, s. 218-295.
8 Przy tej okazji warto podkreślić ciągle jeszcze stosunkowo słabą obecność wątków astrologicznych w rodzimej literaturze
z zakresu historii sztuki. Z ważniejszych prac na ten temat wymienić można m.in.: A. Boczkowska, Tryumf Luny i Wenus. Pasja
Hieronima Boscha, Kraków 1980; prace E. Chojeckiej, szczególnie Krakowska grafika kalendarzowa i astronomiczna XVI w., „Studia
Renesansowe”, t. 3, Warszawa 1963; T. Doktór, Astrologiczne treści dekoracji sklepienia ratusza w Poznaniu, „Biuletyn Historii Sztuki”,
48, 1986, nr 2-4, s. 215-220; liczne książki i artykuły E. Snieżyńskiej-Stolot, np. Ikonografia znaków zodiaku i gwiazdozbiorów
w średniowieczu, Kraków 1994, Ikonografia astrologiczna w średniowieczu. Stopnie znaków zodiaku, Kraków 2002 czy Picatrix latinus.
Ikonografia planet i planet dekanicznych w rękopisie krakowskim, Kraków 2009; A. Woziński, W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia
w Gdańsku w latach 1450-1550, Gdańsk 2011. Z najnowszych opracowań poświęconych polskim drukom astrologicznym wspomnieć
należy: M. Krzysztofik, Studium z dziejów krakowskich kalendarzy astrologicznych XVII wieku. Almanachy Stanisława Slowakowica
jako podstawa uogólnień, Kraków 2010.
9 Ogólnie na temat historii motywu: U. Weber, Schiff (Das Schiff der Kirche), [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Hrsg.
E. Kirschbaum, t. 4, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1990, szp. 61-67. O Okręcie Kościoła wspomina po raz pierwszy Tertulian w końcu
II w. n.e. {De baptismo 12); motyw ten upowszechnia się w IV w. n.e. (św. Hipolit, De Antichristo, 59; św. Augustyn, Senno 75,3).
10 Podstawowe informacje i bibliografia: A.S. Labuda, Obraz Okręt Kościoła, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A.S. Labu-
da, K. Secomska, t. 2, s. 173-174, il. t. 3, 794, Warszawa 2004. Zob. też: Okręt Kościoła z gdańskiego Dworu Artusa. Materiały z sesji