Rocznik Historii Sztuki (42.2017)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLII
PAN, 2017

JAN HARASIMOWICZ
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

PROTESTANCKA ARCHITEKTURA KOŚCIELNA XVI-XVIII WIEKU
W POLSCE I KRAJACH SĄSIEDNICH

Zawarte w tytule niniejszego artykułu sformułowanie „Polska i kraje sąsiednie” nie jest z pewnością
jednoznaczne i wymaga doprecyzowania. Mówiąc najprościej, chodzi tu o ziemie Rzeczypospolitej Polskiej
w obecnych granicach, ustanowionych - jak wiadomo - na konferencji wielkich mocarstw w Poczdamie
w 1945 r.1 Trzonem tych ziem są dawne zachodnie dzielnice Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Mało-
polska, Wielkopolska, Mazowsze i Prusy Królewskie wraz z Warmią, włącznie z tą częścią tych dzielnic,
która po 1918 r. pozostała w granicach Niemiec jako Marchia Graniczna (Grenzmark Posen-Westpreußen)
i nie weszła w skład odrodzonego państwa polskiego, a więc z okolicami Wschowy, Babimostu, Między-
rzecza, Trzcianki, Piły i Złotowa. Dochodzi do tego niemal cały historyczny Górny Śląsk (bez niewielkiej
części południowej, należącej do Republiki Czeskiej), cały historyczny Dolny Śląsk, cała ziemia kłodzka
(Grafschaft Glatz) i niewielki fragment Łużyc Górnych (Oberlausitz) po wschodniej stronie granicznej
rzeki Nysy, z Lubaniem, Zgorzelcem i Bogatynią. Dalej na północ rozpościerają się tereny dawnej Nowej
Marchii {Neumark), z Sulechowem, Krosnem Odrzańskim, Kostrzynem, Gorzowem, Myśliborzem, Chojną
i Choszcznem, oraz wschodniej części Łużyc Dolnych {Niederlausitz), z Żarami i Gubinem, jeszcze dalej
- tereny Pomorza Zachodniego, zwanego też Nadodrzańskim lub Tylnym {Hinterpommern), ciągnące się
od Gryfina, Szczecina i Świnoujścia na zachodzie, poprzez Kołobrzeg, Koszalin i Szczecinek, po Słupsk,
Lębork i Bytów na wschodzie. Obrazu dopełnia polska część dawnych Prus Książęcych, obejmująca
historyczne krainy Mazur {Masuren) i Prus Górnych (Oberland) oraz południowe części dawnej Pomeza-
nii {Pomesanień) i dawnej Natangii {Natangeń). Spośród wszystkich tych ziem najbliższe Polsce czasów
nowożytnych było Księstwo Pruskie, stanowiące w latach 1525 1660 lenno Korony Polskiej, stosunkowo
bliski był także Śląsk, choć od 1348 r. stanowił formalnie lenno Korony Czeskiej. Częściami Elektoratu
Brandenburgii, a następnie Królestwa Prus były Nowa Marchia (w latach 1536-1571 samodzielne margrab-
stwo Brandenburgii-Kostrzyna) i Łużyce Dolne. Także Pomorze Nadodrzańskie, do 1637 r. rządzone przez
książęcy ród Gryfitów, weszło w połowie XVII stulecia w skład Elektoratu Brandenburgii, by następnie
stać się - wraz z nim - częścią Królestwa Prus.
Protestanckie budownictwo kościelne rozwijało się na wszystkich ziemiach włączonych w granice
Polski w 1945 r., z wyjątkiem historycznej Warmii, która miała zawsze ściśle katolicki profil wyznaniowy.
Na terenach tych ziem koronnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które już przed II wojną światową

1 W artykule wykorzystano materiały ikonograficzne i opisowe pozyskane w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum
Nauki >MAESTRO< pod tytułem „Protestanckie budownictwo kościelne XVI-XVIII wieku w Europie” (NCN 2012/04/A/HS2/00435).
Realizacja tego projektu w odniesieniu do ziem wchodzących obecnie w skład Rzeczypospolitej Polskiej nastręcza szczególnie wiele
trudności, spowodowanych głównie dotkliwymi brakami w naukowej inwentaryzacji zabytków. Dla niektórych obszarów obecnych
województw lubuskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego nie ma żadnych inwentarzy - ani niemieckich,
ani polskich.