DOI Artikel:
Skrodzka, Agnieszka: Nagrobki osobistości z końca XVIII i 1. połowy XIX stulecia na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0173
Rocznik Historii Sztuki, tom XLII
PAN, 2017
AGNIESZKA SKRODZKA
UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO
NAGROBKI OSOBISTOŚCI Z KOŃCA XVIII I 1. POŁOWY XIX STULECIA
NA CMENTARZU EWANGELICKO-AUGSBURSKIM W WARSZAWIE
Ewangelicy pojawili się w Warszawie najprawdopodobniej w 1. połowie XVI w.1 W Polsce osiedlali
się przybysze głównie z Niemiec; była to arystokracja, szlachta, kupcy i rzemieślnicy, którzy aktywnie
przyczyniali się do rozwoju tutejszego handlu, rzemiosła, a także kultury2. Mimo pojawiających się co
jakiś czas ustaw przeciw innowiercom liczba protestantów w stolicy Rzeczpospolitej stale rosła. W 1779 r.
zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie liczył ok. 500 członków3, natomiast w 1814 r. już ok. 8 tysięcy
osób4. W 1781 r. w stolicy został wybudowany pierwszy kościół luterański autorstwa architekta i projek-
tanta ogrodów Szymona Bogumiła Zuga5.
Najwcześniejsze wiadomości o istnieniu w Warszawie cmentarza ewangelickiego, wspólnego dla lutera-
nów i kalwinów, pochodzą z 1671 r. Znajdował się on u zbiegu ulic Karmelickiej i Mylnej6. Został zamknięty
w 1792 r. z powodu zakazu pochówków w obrębie miasta7. Od 1783 r. nekropolia luterańska funkcjonowała
w okolicach Golędzinowa i Pragi8. Tamtejsza parafia dysydencka została jednak zlikwidowana ok. 1830 r.,
1 T. Stegner, Ewangelicy warszawscy 1815 1918, Warszawa 1993, s. 8.
2 Dzieje warszawskich ewangelików opisali: A. Tokarczyk, Ewangelicy polscy, Warszawa 1988; T. Stegner, Polacy - ewangelicy
w Królestwie Polskim 1815-1914. Kształtowanie się środowisk, ich działalność społeczna i narodowa, Gdańsk 1992; idem, Ewangelicy
warszawscy..., passim', W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763). Sytuacja prawna, organizacja
i stosunki międzywyznaniowe. Warszawa 1996, s. 56; idem. Ewangelicy warszawscy w epoce saskiej, „Rocznik Warszawski”, XXVIII,
1999, s. 15-31; idem, Początki, czyli ewangelicy warszawscy w XVII i XVIII wieku, [w:] Ewangelicy w dziejach Warszawy. Materiały
z sesji naukowej, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 13 czerwca 2008, red. J. Gardawski, A. Wołodko, Warszawa 2008, s. 9-21;
A. Sołtan, Ewangelicy w prawobrzeżnej Warszawie (druga połowa XVIII-XIX w.), „Kronika Warszawy”, 150, 2014, nr 1, s. 61-70.
3 O historii zboru w Warszawie: L. Otto, Przyczynek do historii zboru ewangelicko-augsburskiego warszawskiego 1650-1781,
druk A. Ginsa, Warszawa 1881; L. Jenike, Kronika zboru ewangelicko-augsburskiego w Warszawie 1782 do 1890, skreślił na podstawie
akt kościelnych i konsystorskich oraz pism ówczesnych Ludwik Jenike, prezes Kolegium miejscowego, druk K. Kowalewskiego, Warszawa
1891; W. Nast, Dzieje Parafii Warszawskiej w XIXi XXw., [w:] Ewangelicy w dziejach..., s. 23-35 (bez aparatu naukowego). Zob. także
E. Szulc, Skorowidz nazwisk osób występujących w pracy Ludwika Jenikep.t. „Kronika Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie
1782 do 1890”, „Rocznik Teologiczny”, XXIII, 1981, z. 2, s. 81-104.
4 Stegner, Ewangelicy warszawscy..., s. 22.
5 M. Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug, architekt polskiego oświecenia. Warszawa 1971, s. 159-162; M.I. Kwiatkowska,
Kościół Ewangelicko-Augsburski (Varsaviana - Zabytki Warszawy), Warszawa 1982; Z. Bania, Szymon Bogumił Zug i jego arcydzieło
- zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie, [w:] Ewangelicy w dziejach..., s. 93-100.
6 A. Wejnert, Starożytności Warszawy. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 3, Warszawa 1854, s. 228, przyp. 3.
7 Zob. Uniwersał względem cmentarzów i szlachtuzów, „Gazeta Warszawska”, Suplement, 1792, nr 20, [s. 1], O nekropolii
kalwińskiej: J. i E. Szulcowie, Cmentarz ewangelicko-reformowany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny (Biblioteka Syrenki), Warszawa
1989.
8 O cmentarzu golędzinowskim pisał ostatnio: M. Pilich, Wielokulturowość Pragi, [w:] Odkrywanie warszawskiej Pragi. 360-lecie
nadania praw’ miejskich. Materiały z seminarium. Warszawa, październik 2008, red. Z. Michalczyk, Warszawa 2008, s. 155-158; Sołtan,
op. cit., s. 62.
PAN, 2017
AGNIESZKA SKRODZKA
UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO
NAGROBKI OSOBISTOŚCI Z KOŃCA XVIII I 1. POŁOWY XIX STULECIA
NA CMENTARZU EWANGELICKO-AUGSBURSKIM W WARSZAWIE
Ewangelicy pojawili się w Warszawie najprawdopodobniej w 1. połowie XVI w.1 W Polsce osiedlali
się przybysze głównie z Niemiec; była to arystokracja, szlachta, kupcy i rzemieślnicy, którzy aktywnie
przyczyniali się do rozwoju tutejszego handlu, rzemiosła, a także kultury2. Mimo pojawiających się co
jakiś czas ustaw przeciw innowiercom liczba protestantów w stolicy Rzeczpospolitej stale rosła. W 1779 r.
zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie liczył ok. 500 członków3, natomiast w 1814 r. już ok. 8 tysięcy
osób4. W 1781 r. w stolicy został wybudowany pierwszy kościół luterański autorstwa architekta i projek-
tanta ogrodów Szymona Bogumiła Zuga5.
Najwcześniejsze wiadomości o istnieniu w Warszawie cmentarza ewangelickiego, wspólnego dla lutera-
nów i kalwinów, pochodzą z 1671 r. Znajdował się on u zbiegu ulic Karmelickiej i Mylnej6. Został zamknięty
w 1792 r. z powodu zakazu pochówków w obrębie miasta7. Od 1783 r. nekropolia luterańska funkcjonowała
w okolicach Golędzinowa i Pragi8. Tamtejsza parafia dysydencka została jednak zlikwidowana ok. 1830 r.,
1 T. Stegner, Ewangelicy warszawscy 1815 1918, Warszawa 1993, s. 8.
2 Dzieje warszawskich ewangelików opisali: A. Tokarczyk, Ewangelicy polscy, Warszawa 1988; T. Stegner, Polacy - ewangelicy
w Królestwie Polskim 1815-1914. Kształtowanie się środowisk, ich działalność społeczna i narodowa, Gdańsk 1992; idem, Ewangelicy
warszawscy..., passim', W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763). Sytuacja prawna, organizacja
i stosunki międzywyznaniowe. Warszawa 1996, s. 56; idem. Ewangelicy warszawscy w epoce saskiej, „Rocznik Warszawski”, XXVIII,
1999, s. 15-31; idem, Początki, czyli ewangelicy warszawscy w XVII i XVIII wieku, [w:] Ewangelicy w dziejach Warszawy. Materiały
z sesji naukowej, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 13 czerwca 2008, red. J. Gardawski, A. Wołodko, Warszawa 2008, s. 9-21;
A. Sołtan, Ewangelicy w prawobrzeżnej Warszawie (druga połowa XVIII-XIX w.), „Kronika Warszawy”, 150, 2014, nr 1, s. 61-70.
3 O historii zboru w Warszawie: L. Otto, Przyczynek do historii zboru ewangelicko-augsburskiego warszawskiego 1650-1781,
druk A. Ginsa, Warszawa 1881; L. Jenike, Kronika zboru ewangelicko-augsburskiego w Warszawie 1782 do 1890, skreślił na podstawie
akt kościelnych i konsystorskich oraz pism ówczesnych Ludwik Jenike, prezes Kolegium miejscowego, druk K. Kowalewskiego, Warszawa
1891; W. Nast, Dzieje Parafii Warszawskiej w XIXi XXw., [w:] Ewangelicy w dziejach..., s. 23-35 (bez aparatu naukowego). Zob. także
E. Szulc, Skorowidz nazwisk osób występujących w pracy Ludwika Jenikep.t. „Kronika Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie
1782 do 1890”, „Rocznik Teologiczny”, XXIII, 1981, z. 2, s. 81-104.
4 Stegner, Ewangelicy warszawscy..., s. 22.
5 M. Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug, architekt polskiego oświecenia. Warszawa 1971, s. 159-162; M.I. Kwiatkowska,
Kościół Ewangelicko-Augsburski (Varsaviana - Zabytki Warszawy), Warszawa 1982; Z. Bania, Szymon Bogumił Zug i jego arcydzieło
- zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie, [w:] Ewangelicy w dziejach..., s. 93-100.
6 A. Wejnert, Starożytności Warszawy. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 3, Warszawa 1854, s. 228, przyp. 3.
7 Zob. Uniwersał względem cmentarzów i szlachtuzów, „Gazeta Warszawska”, Suplement, 1792, nr 20, [s. 1], O nekropolii
kalwińskiej: J. i E. Szulcowie, Cmentarz ewangelicko-reformowany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny (Biblioteka Syrenki), Warszawa
1989.
8 O cmentarzu golędzinowskim pisał ostatnio: M. Pilich, Wielokulturowość Pragi, [w:] Odkrywanie warszawskiej Pragi. 360-lecie
nadania praw’ miejskich. Materiały z seminarium. Warszawa, październik 2008, red. Z. Michalczyk, Warszawa 2008, s. 155-158; Sołtan,
op. cit., s. 62.