DOI article:
Skrodzka, Agnieszka: Nagrobki osobistości z końca XVIII i 1. połowy XIX stulecia na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0174
174
AGNIESZKA SKRODZKA
a miejsce pochówków zamknięte ok. 1880 r.9 W 1792 r. otwarto cmentarz we wsi Wielka Wola pod Warsza-
wą. Za autora projektu tej nekropolii uznaje się Szymona Bogumiła Zuga, choć nie są znane źródła, które
potwierdzałyby tę atrybucję10. Miejsce pochówku warszawskich luteranów wyznaczono przy ulicy Młynarskiej
(wówczas nr 3106 litera D, obecnie numery 54/56/58). Graniczy ono od północy z Muzułmańskim Cmenta-
rzem Kaukaskim (dawniej zwanym Cmentarzem Mahometańskim) i Cmentarzem Żydowskim, a od południa
z Cmentarzem Ewangelicko-Reformowanym. Przestrzeń grzebalna była w XIX w. kilkakrotnie powiększana
wskutek zakupów przyległych gruntów. Obecnie teren ma plan zbliżony do kwadratu i wynosi ok. 7,5 ha.
W latach 60. XIX w. Cmentarz Ewangelicko-Augsburski uchodził za jeden z „najstaranniej utrzy-
mywanych i naj ozdobniej szych ze wszystkich w kraju cmentarzy”* 11, określany był przez Kazimierza
Wóycickiego jako „raczej piękny ogród pomnikami zasiany”, pomnikami „kosztownymi i ozdobnymi”12,
udekorowany bujną zielenią, w tym nie tylko drzewami i krzewami, ale także kwiatami. Tak zresztą w tym
czasie wyglądały cmentarze francuskie13. To właśnie na wzór stołecznej nekropolii luterańskiej urządzono,
obsadzono roślinnością oraz zadbano o pozostający przez wiele lat w nieładzie Cmentarz Powązkowski14.
Na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim byli grzebani nie tylko członkowie gminy, ale też wyznawcy
innych konfesji, w tym wyznania rzymskokatolickiego i prawosławnego, a także różnych narodowości15.
Planowano również pochówki muzułmańskie, choć ostatecznie wyznaczono dla nich sąsiedni teren.
Warszawska nekropolia luterańska, nadal czynna, do dziś prezentuje się wyjątkowo malowniczo.
Całość terenu otoczonego murem porasta starodrzew i kwitnące rośliny ogrodowe16, stanowiące efektowne
tło dla wielu cennych nagrobków i mauzoleów z końca XVIII oraz z XIX i XX stulecia. Znajdują się tu
prace najwybitniejszych warszawskich artystów. Zdobią one miejsca pochówku najzamożniejszych i naj-
bardziej poważanych przez gminę ewangelicką osobistości. Jeśli chodzi o dzieła powstałe w pierwszym
sześćdziesięcioleciu istnienia cmentarza, ich wykonawcami byli między innymi Paweł Maliński, profesor
w katedrze rzeźby Oddziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, a także jego zdolny uczeń
Jakub Tatarkiewicz obaj kształcili się przez pewien czas u samego Bertela Thorvaldsena w Rzymie.
Innym utalentowanym artystą, którego dzieła zdobią warszawski cmentarz luterański, był Konstanty Hegel
absolwent rzymskich Akademii Świętego Łukasza i Akademii Francuskiej. Liczne pomniki nagrobne
zostały wykonane przez miejscowe warsztaty kamieniarsko-rzeźbiarskie. Jeden z zakładów funkcjonujących
w 1. połowie XIX w., cieszący się dużym uznaniem, należał do Wawrzyńca i Jana Hagenów, inny do
Józefa Jana Mantzla17. W Warszawie istniały także pośledniejsze pracownie kamieniarskie produkujące
mniej wyszukane pomniki. Nagrobki wykonywano najczęściej z łatwo dostępnego piaskowca. Stawiano
9 Sołtan, op. cit., s. 64-67.
10 Informację o autorstwie Zuga wprowadził do obiegu naukowego najprawdopodobniej Eugeniusz Szulc; E. Szulc, Cmentarz
Ewangelicko-Augsburski w Warszawie. Zmarli i ich rodziny (Biblioteka Syrenki), Warszawa 1989, s. 629. Brak dowodów potwierdzających
autorstwo Zuga projektu zarówno cmentarza, jak i przynależnych do niego budynków gospodarczych zauważył Jarosław Zieliński;
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, t. 11: Miechowska - Myśliwiecka (Biblioteka
Towarzystwa Opieki nad Zabytkami), Warszawa 2005, s. 273. Zieliński wskazał, że nic na ten temat nie podał monografista Zuga
Marek Kwiatkowski; Kwiatkowski, op. cii. Brak informacji na temat Zuga jako autora projektu tego cmentarza np. w pracy Ludwika
Jenike; Jenike, op. cit., s. 7, 22, 27; Szulc, Skorowidz nazwisk..., s. 104. Zug był, nota bene, ewangelikiem. Jego skromny nagrobek,
wystawiony na początku XX w., zachował się na Cmentarzu Ewagelicko-Augsburskinr. Jest to żeliwny, ażurowy krzyż na cokole, syg-
nowany: A. Tuve. Przynależność Zuga do gminy ewangelicko-augsburskiej, a także wykonywanie dla niej pewnych zleceń budowlanych
mogłyby potwierdzać jego autorstwo.
11 Dbałość o estetykę cmentarza widać w zachowanych dokumentach zboru. Zob. np. Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych
[dalej cyt.: AGAD], sygn. 128, Zbór Ewangelicko-Augsburski, k. 140; k. 152-153; także: Obowiązki pomocnika grabarza przy Cmentarzy
parafii Ewangelickiej w Warszawie, [w:] AGAD, sygn. 128, Zbór Ewangelicko-Augsburski, k. 423M26.
12 K.W. Wójcicki, Cmentarz powązkowski oraz cmentarze katolickie i innych wyznań pod Warszawą i w okolicach tegoż miasta,
t. III, Warszawa 1858, s. 223.
13 Zob. P.F. Pićtresson de Saint-Aubin, Promenade aia cimetières de Paris, aux sepultures royales de Saint-Denis, et aux
catacombes, Paris 1826, s. 40, 89-90. We Francji na cmentarzach zasiewano często hiacynty, nieśmiertelniki, malwy, słoneczniki, pnące
krzaki róż i inne kwitnące kwiaty, tworząc wokół nagrobków małe, starannie utrzymane ogrody, nierzadko otoczone treliażem. Z drzew
najczęściej sadzono wierzby płaczące i laurusy, z pnączy - bluszcz pospolity, który, ze względu na zielone przez cały rok liście, ewokował
treści związane z życiem wiecznym.
14 K.Wł.W. [K. Wójcicki], Cmentarze polskie, [w:] Encyklopedia powszechna, t. V, nakł. i druk S. Orgelbranda, Warszawa
1861, reprint 1984, s. 754.
15 Wyznawcy prawosławia mogli korzystać z uprzejmości gminy i chować zmarłych oraz wykupywać place dziedziczne od 1793
do 1840 r.; Jenike, op. cit., s. 65.
16 Roślinność cmentarna dziś to głównie trawa, bluszcz, paprocie, cisy, tuje, kasztanowce i klony.
17 M.I. Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku. Warszawa 1995, s. 9.
AGNIESZKA SKRODZKA
a miejsce pochówków zamknięte ok. 1880 r.9 W 1792 r. otwarto cmentarz we wsi Wielka Wola pod Warsza-
wą. Za autora projektu tej nekropolii uznaje się Szymona Bogumiła Zuga, choć nie są znane źródła, które
potwierdzałyby tę atrybucję10. Miejsce pochówku warszawskich luteranów wyznaczono przy ulicy Młynarskiej
(wówczas nr 3106 litera D, obecnie numery 54/56/58). Graniczy ono od północy z Muzułmańskim Cmenta-
rzem Kaukaskim (dawniej zwanym Cmentarzem Mahometańskim) i Cmentarzem Żydowskim, a od południa
z Cmentarzem Ewangelicko-Reformowanym. Przestrzeń grzebalna była w XIX w. kilkakrotnie powiększana
wskutek zakupów przyległych gruntów. Obecnie teren ma plan zbliżony do kwadratu i wynosi ok. 7,5 ha.
W latach 60. XIX w. Cmentarz Ewangelicko-Augsburski uchodził za jeden z „najstaranniej utrzy-
mywanych i naj ozdobniej szych ze wszystkich w kraju cmentarzy”* 11, określany był przez Kazimierza
Wóycickiego jako „raczej piękny ogród pomnikami zasiany”, pomnikami „kosztownymi i ozdobnymi”12,
udekorowany bujną zielenią, w tym nie tylko drzewami i krzewami, ale także kwiatami. Tak zresztą w tym
czasie wyglądały cmentarze francuskie13. To właśnie na wzór stołecznej nekropolii luterańskiej urządzono,
obsadzono roślinnością oraz zadbano o pozostający przez wiele lat w nieładzie Cmentarz Powązkowski14.
Na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim byli grzebani nie tylko członkowie gminy, ale też wyznawcy
innych konfesji, w tym wyznania rzymskokatolickiego i prawosławnego, a także różnych narodowości15.
Planowano również pochówki muzułmańskie, choć ostatecznie wyznaczono dla nich sąsiedni teren.
Warszawska nekropolia luterańska, nadal czynna, do dziś prezentuje się wyjątkowo malowniczo.
Całość terenu otoczonego murem porasta starodrzew i kwitnące rośliny ogrodowe16, stanowiące efektowne
tło dla wielu cennych nagrobków i mauzoleów z końca XVIII oraz z XIX i XX stulecia. Znajdują się tu
prace najwybitniejszych warszawskich artystów. Zdobią one miejsca pochówku najzamożniejszych i naj-
bardziej poważanych przez gminę ewangelicką osobistości. Jeśli chodzi o dzieła powstałe w pierwszym
sześćdziesięcioleciu istnienia cmentarza, ich wykonawcami byli między innymi Paweł Maliński, profesor
w katedrze rzeźby Oddziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, a także jego zdolny uczeń
Jakub Tatarkiewicz obaj kształcili się przez pewien czas u samego Bertela Thorvaldsena w Rzymie.
Innym utalentowanym artystą, którego dzieła zdobią warszawski cmentarz luterański, był Konstanty Hegel
absolwent rzymskich Akademii Świętego Łukasza i Akademii Francuskiej. Liczne pomniki nagrobne
zostały wykonane przez miejscowe warsztaty kamieniarsko-rzeźbiarskie. Jeden z zakładów funkcjonujących
w 1. połowie XIX w., cieszący się dużym uznaniem, należał do Wawrzyńca i Jana Hagenów, inny do
Józefa Jana Mantzla17. W Warszawie istniały także pośledniejsze pracownie kamieniarskie produkujące
mniej wyszukane pomniki. Nagrobki wykonywano najczęściej z łatwo dostępnego piaskowca. Stawiano
9 Sołtan, op. cit., s. 64-67.
10 Informację o autorstwie Zuga wprowadził do obiegu naukowego najprawdopodobniej Eugeniusz Szulc; E. Szulc, Cmentarz
Ewangelicko-Augsburski w Warszawie. Zmarli i ich rodziny (Biblioteka Syrenki), Warszawa 1989, s. 629. Brak dowodów potwierdzających
autorstwo Zuga projektu zarówno cmentarza, jak i przynależnych do niego budynków gospodarczych zauważył Jarosław Zieliński;
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, t. 11: Miechowska - Myśliwiecka (Biblioteka
Towarzystwa Opieki nad Zabytkami), Warszawa 2005, s. 273. Zieliński wskazał, że nic na ten temat nie podał monografista Zuga
Marek Kwiatkowski; Kwiatkowski, op. cii. Brak informacji na temat Zuga jako autora projektu tego cmentarza np. w pracy Ludwika
Jenike; Jenike, op. cit., s. 7, 22, 27; Szulc, Skorowidz nazwisk..., s. 104. Zug był, nota bene, ewangelikiem. Jego skromny nagrobek,
wystawiony na początku XX w., zachował się na Cmentarzu Ewagelicko-Augsburskinr. Jest to żeliwny, ażurowy krzyż na cokole, syg-
nowany: A. Tuve. Przynależność Zuga do gminy ewangelicko-augsburskiej, a także wykonywanie dla niej pewnych zleceń budowlanych
mogłyby potwierdzać jego autorstwo.
11 Dbałość o estetykę cmentarza widać w zachowanych dokumentach zboru. Zob. np. Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych
[dalej cyt.: AGAD], sygn. 128, Zbór Ewangelicko-Augsburski, k. 140; k. 152-153; także: Obowiązki pomocnika grabarza przy Cmentarzy
parafii Ewangelickiej w Warszawie, [w:] AGAD, sygn. 128, Zbór Ewangelicko-Augsburski, k. 423M26.
12 K.W. Wójcicki, Cmentarz powązkowski oraz cmentarze katolickie i innych wyznań pod Warszawą i w okolicach tegoż miasta,
t. III, Warszawa 1858, s. 223.
13 Zob. P.F. Pićtresson de Saint-Aubin, Promenade aia cimetières de Paris, aux sepultures royales de Saint-Denis, et aux
catacombes, Paris 1826, s. 40, 89-90. We Francji na cmentarzach zasiewano często hiacynty, nieśmiertelniki, malwy, słoneczniki, pnące
krzaki róż i inne kwitnące kwiaty, tworząc wokół nagrobków małe, starannie utrzymane ogrody, nierzadko otoczone treliażem. Z drzew
najczęściej sadzono wierzby płaczące i laurusy, z pnączy - bluszcz pospolity, który, ze względu na zielone przez cały rok liście, ewokował
treści związane z życiem wiecznym.
14 K.Wł.W. [K. Wójcicki], Cmentarze polskie, [w:] Encyklopedia powszechna, t. V, nakł. i druk S. Orgelbranda, Warszawa
1861, reprint 1984, s. 754.
15 Wyznawcy prawosławia mogli korzystać z uprzejmości gminy i chować zmarłych oraz wykupywać place dziedziczne od 1793
do 1840 r.; Jenike, op. cit., s. 65.
16 Roślinność cmentarna dziś to głównie trawa, bluszcz, paprocie, cisy, tuje, kasztanowce i klony.
17 M.I. Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku. Warszawa 1995, s. 9.