DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Grażyna: Geneza i recepcja drzeworytów na kartach tytułowych kazań Lutra o sakramentach z 1519 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0021
Rocznik Historii Sztuki, tom XLII
PAN, 2017
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
UNIWERSYTET WARSZAWSKI
GENEZA I RECEPCJA DRZEWORYTÓW NA KARTACH TYTUŁOWYCH
KAZAŃ LUTRA O SAKRAMENTACH Z 1519 ROKU*
WPROWADZENIE: OBRAZ W DOBIE „REWOLUCJI MEDIALNEJ”
W 1517 r. produkcja drukarska w Niemczech odnotowała, po długim okresie wyraźnej stagnacji,
gwałtowny wzrost, który trwał do około 1525 r. i był szczególnie wyraźny w zakresie pism ulotnych.
Za głównego sprawcę tej „rewolucji medialnej” uważany jest Marcin Luter, który niezwykłą płodność
pisarską łączył z wyjątkowym wyczuciem rynku* 1. Osobne miejsce w tej historii zajmuje publicystyka
ilustrowana, którą symbolicznie inicjuje broszura zawierająca tekst wystąpienia Lutra w czasie dysputy
lipskiej (27 czerwca - 16 lipca 1519 r.) z portretem autora na karcie tytułowej2. Wizerunek został odbity
z klocka, który wyraźnie przygotowywano bardzo pośpiesznie, skoro zapomniano o tym, że inskrypcja
powinna zostać wycięta w lustrzanym odbiciu (ił. 1), co jednak nie przeszkodziło w jego dalszym używaniu3.
Już u schyłku XIX w. badacze druków powstających w dobie reformacji zwracali uwagę na ich
dekorację, podkreślając odmienność statusu kompozycji czysto ornamentalnych oraz scen figuralnych4.
Pierwsze, stosowane stosunkowo często, zwykle nie odnosiły się do treści dzieła, co sprzyjało kopiowaniu,
a także wielokrotnemu wykorzystywaniu klocków, z czym z kolei często wiązało się ich wypożyczanie lub
odsprzedawanie. Drugie, wyraźnie rzadsze, były związane z tekstem, co zawężało, jednak nie eliminowało
możliwości wtórnego użycia. Podział ten można odnieść do wszelkich form dekoracji książek, ma on
jednak szczególne znaczenie w przypadku kart tytułowych5, zwłaszcza otwierających pisma polemiczne.
Większość z nich oczywiście obywała się bez jakichkolwiek drzeworytów, względnie liczne były fronti-
* Artykuł prezentuje wyniki badań prowadzonych w ramach projektu Obraz modyfikowany: recepcja grafiki m> Królestwie Polskim
od schyłku XV po początek XVII wieku. Przedmioty - osoby - środowiska - procesy, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki
(nr 2015/17/B/HS2/02469). Za wskazówki i pomoc dziękuję Joannie Sikorskiej i Magdalenie Herman.
1 J. Burkhardt, Stulecie reformacji w Niemczech (1517-1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjonalnym,
tłum. J. Górny, Warszawa 2009, s. 40-48 (wyd. niem. Das Reformationsjahrhundert: deutsche Geschichte zwischen Medienrevolution
und Institutionenbildung 1517-1617, Stuttgart 2002).
2 Martin Luther, Ein Sermon geprediget tzu Leipßgk ujfin Schloß..., Leypßgk [Leipzig]: Stöckel, 1519 (Verzeichnis der Drucke
des 16. Jahrhunderts = VD16: L 6194). Podstawowym opracowaniem roli popularnych rycin w pierwszych latach reformacji pozostaje
książka Roberta W. Scribnera, For the Sake of Simple Folk. Popular Propaganda for the German Reformation, Oxford 1994 (1. wyd.
1981), zwłaszcza s. 14 i 74-75, na temat portretów Lutra zob. ponadto M. Warnke, Cranachs Luther: Entwürfe für ein Image, Frankfurt
1984; zob. też Burkhardt, op. eit., s. 64-67.
3 Matrycę wykorzystano także w następnym wydaniu tej samej mowy, które ukazało się u Stöckla w 1520 r. (VD16: L 6197).
4 J. Luther, Ideendiebstahl in dem dekorativen Bücherschmuck der Reformationszeit, „Zeitschrift für Bücherfreunde”, 1, 1897,
s. 463-465; idem. Die Reformationsbibliographie und die Geschichte der deutschen Sprache, Berlin 1898, s. 15-20; idem, Der Besitz-
wechsel von Bildstöcken im Zeitalter der Reformation, „Zeitschrift fiir Bücherfreunde”, 6, 1902, s. 129-136.
5 A. von Domnier, Lutherdrucke auf der Hamburger Stadlbibliothek 1516-1523, Leipzig 1888, s. 224-225 określa te dwie
kategorie jako Titelborduren i Titelbilder.
PAN, 2017
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
UNIWERSYTET WARSZAWSKI
GENEZA I RECEPCJA DRZEWORYTÓW NA KARTACH TYTUŁOWYCH
KAZAŃ LUTRA O SAKRAMENTACH Z 1519 ROKU*
WPROWADZENIE: OBRAZ W DOBIE „REWOLUCJI MEDIALNEJ”
W 1517 r. produkcja drukarska w Niemczech odnotowała, po długim okresie wyraźnej stagnacji,
gwałtowny wzrost, który trwał do około 1525 r. i był szczególnie wyraźny w zakresie pism ulotnych.
Za głównego sprawcę tej „rewolucji medialnej” uważany jest Marcin Luter, który niezwykłą płodność
pisarską łączył z wyjątkowym wyczuciem rynku* 1. Osobne miejsce w tej historii zajmuje publicystyka
ilustrowana, którą symbolicznie inicjuje broszura zawierająca tekst wystąpienia Lutra w czasie dysputy
lipskiej (27 czerwca - 16 lipca 1519 r.) z portretem autora na karcie tytułowej2. Wizerunek został odbity
z klocka, który wyraźnie przygotowywano bardzo pośpiesznie, skoro zapomniano o tym, że inskrypcja
powinna zostać wycięta w lustrzanym odbiciu (ił. 1), co jednak nie przeszkodziło w jego dalszym używaniu3.
Już u schyłku XIX w. badacze druków powstających w dobie reformacji zwracali uwagę na ich
dekorację, podkreślając odmienność statusu kompozycji czysto ornamentalnych oraz scen figuralnych4.
Pierwsze, stosowane stosunkowo często, zwykle nie odnosiły się do treści dzieła, co sprzyjało kopiowaniu,
a także wielokrotnemu wykorzystywaniu klocków, z czym z kolei często wiązało się ich wypożyczanie lub
odsprzedawanie. Drugie, wyraźnie rzadsze, były związane z tekstem, co zawężało, jednak nie eliminowało
możliwości wtórnego użycia. Podział ten można odnieść do wszelkich form dekoracji książek, ma on
jednak szczególne znaczenie w przypadku kart tytułowych5, zwłaszcza otwierających pisma polemiczne.
Większość z nich oczywiście obywała się bez jakichkolwiek drzeworytów, względnie liczne były fronti-
* Artykuł prezentuje wyniki badań prowadzonych w ramach projektu Obraz modyfikowany: recepcja grafiki m> Królestwie Polskim
od schyłku XV po początek XVII wieku. Przedmioty - osoby - środowiska - procesy, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki
(nr 2015/17/B/HS2/02469). Za wskazówki i pomoc dziękuję Joannie Sikorskiej i Magdalenie Herman.
1 J. Burkhardt, Stulecie reformacji w Niemczech (1517-1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjonalnym,
tłum. J. Górny, Warszawa 2009, s. 40-48 (wyd. niem. Das Reformationsjahrhundert: deutsche Geschichte zwischen Medienrevolution
und Institutionenbildung 1517-1617, Stuttgart 2002).
2 Martin Luther, Ein Sermon geprediget tzu Leipßgk ujfin Schloß..., Leypßgk [Leipzig]: Stöckel, 1519 (Verzeichnis der Drucke
des 16. Jahrhunderts = VD16: L 6194). Podstawowym opracowaniem roli popularnych rycin w pierwszych latach reformacji pozostaje
książka Roberta W. Scribnera, For the Sake of Simple Folk. Popular Propaganda for the German Reformation, Oxford 1994 (1. wyd.
1981), zwłaszcza s. 14 i 74-75, na temat portretów Lutra zob. ponadto M. Warnke, Cranachs Luther: Entwürfe für ein Image, Frankfurt
1984; zob. też Burkhardt, op. eit., s. 64-67.
3 Matrycę wykorzystano także w następnym wydaniu tej samej mowy, które ukazało się u Stöckla w 1520 r. (VD16: L 6197).
4 J. Luther, Ideendiebstahl in dem dekorativen Bücherschmuck der Reformationszeit, „Zeitschrift für Bücherfreunde”, 1, 1897,
s. 463-465; idem. Die Reformationsbibliographie und die Geschichte der deutschen Sprache, Berlin 1898, s. 15-20; idem, Der Besitz-
wechsel von Bildstöcken im Zeitalter der Reformation, „Zeitschrift fiir Bücherfreunde”, 6, 1902, s. 129-136.
5 A. von Domnier, Lutherdrucke auf der Hamburger Stadlbibliothek 1516-1523, Leipzig 1888, s. 224-225 określa te dwie
kategorie jako Titelborduren i Titelbilder.