DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Grażyna: Geneza i recepcja drzeworytów na kartach tytułowych kazań Lutra o sakramentach z 1519 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0022
22
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
(Em §amon srpjrtngtt eu Ettpfgfe
kytn.^fiiijt jai' ł$ur<l> tm nniGgnumur ił^rtownt
rtluńinfl iuifyr «gaßHir su ÜJitHn&urgLinit
«Mfdjùfeijung itslfctxTArtKtdz|Toyn» von
tglidjm fefiitr ctgilii/ftgnr jtigrouffm
p/h tut ijt(t Ot[3>tfpuUWR
Ltipf^Eß^alKMt
f Grnät Jtl C.Cfp^gtt'»^ (nt fcIMf l$»
1. Martin Luther, Ein Sermon gepredigel tzu Leipßgk uffm Schloß... (Lipsk: Stöckel, 1519), VD16: L 6194;
karta tytułowa, Halle/Salle, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt; urn:nbn:de:gbv:3:1-107332
spisy ujmowane ornamentalnymi listwami, ale zdarzały się także kompozycje figuralne. Te jednak, jeśli
już się pojawiały, najczęściej pozostawały w dość ogólnym związku z treścią utworu, czego przykładem
jest choćby przywołany portret Lutra z 1519 r. Większość drzeworytów reprezentuje niski lub przecięt-
ny poziom techniczny i odznacza się prostą ikonografią. Do wyjątków należą dzieła wysokiej klasy,
a także sceny o złożonym programie ideowym i odnoszące się do zagadnień omawianych w dziele, choć
nawet wtedy zwykle nie sposób ich uznać za obrazowe streszczenie stanowiska autora. Niekiedy jednak
kompozycja na pozór neutralna nieoczekiwanie stawała się zarzewiem sporu albo też obraz pozostawał
w niewątpliwej, ale zastanawiającej relacji z tekstem, któremu towarzyszył. Takie właśnie dwie sytuacje
- nietypowe, a więc zasługujące na osobną refleksję można przedstawić na przykładzie kilku edycji
kazań poświęconych sakramentom napisanych przez Lutra po niemiecku jesienią 1519 r.
Trzy kazania, których tematami były sakramenty pokuty (Ein Sermon von dem Sakrament der Buße),
chrztu (Ein Sermon von dem Sakrament der Taufe) i eucharystii (Ein Sermon von dem hochwürdigen
Sakrament des heiligen wahren Leichnams Christi), ukazywały się w Wittenberdze, Lipsku, Norymberdze,
Augsburgu i Bazylei. Do połowy lat 20. XVI w. każde z nich doczekało się kilkunastu wydań, z których
część była dekorowana drzeworytami, zwykle umieszczanymi na kartach tytułowych6. O ile rozważania
Lutra o pokucie i chrzcie nie wywołały większego poruszenia, o tyle kazanie o eucharystii stało się
natychmiast przedmiotem kontrowersji w obu częściach Saksonii, których władcami byli Fryderyk Mądry
i Jerzy Brodaty, wywodzący się, odpowiednio, z ernestyńskiej i al berty ńskiej linii Wettynów. Istotną rolę
w zainicjowaniu sporu odegrały ryciny, a konkretnie dwa przedstawienia ostensori urn na stronie recto
i verso karty tytułowej pierwszej edycji dzieła, opublikowanej przez Johanna Grunenberga w Wittenberdze
na przełomie listopada i grudnia 1519 r. (ił. 2 i 3)7.
6 Pisma Lutra cytuję wg wydania weimarskiego (Martin Luther, Werke. Kritische Gesamtausgabe, Weimar 1884-), stosując standardowe
skróty: WA (dla działu 4, Schriften Werke) i WA Br (dla działu 3, Briefwechsel). Wczesne edycje wymienionych kazań wyliczono w WA 2,
s. 711-739, gdzie również wskazano tematy drzeworytów, które znalazły się w poszczególnych wersjach. Zob. też J. Benzing, H. Claus,
Lutherbibliographie. Verzeichnis der gedruckten Schriften Martin Luthers bis zu dessen Tod, Baden-Baden 1966, s. 57-63.
7 Martin Luther, Lyn Sermon von dem hochwirdigen Sacrament, des heyligen waren Leychnams Christi. Und von den Bnider-
schaften Wittenberg: Grunenberg, 1519, VD16: L 6386 (WA, 2, s. 739 określa ten druk jako wersję A, te same drzeworyty powtarzają
się w wersjach B, C, F i G).
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
(Em §amon srpjrtngtt eu Ettpfgfe
kytn.^fiiijt jai' ł$ur<l> tm nniGgnumur ił^rtownt
rtluńinfl iuifyr «gaßHir su ÜJitHn&urgLinit
«Mfdjùfeijung itslfctxTArtKtdz|Toyn» von
tglidjm fefiitr ctgilii/ftgnr jtigrouffm
p/h tut ijt(t Ot[3>tfpuUWR
Ltipf^Eß^alKMt
f Grnät Jtl C.Cfp^gtt'»^ (nt fcIMf l$»
1. Martin Luther, Ein Sermon gepredigel tzu Leipßgk uffm Schloß... (Lipsk: Stöckel, 1519), VD16: L 6194;
karta tytułowa, Halle/Salle, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt; urn:nbn:de:gbv:3:1-107332
spisy ujmowane ornamentalnymi listwami, ale zdarzały się także kompozycje figuralne. Te jednak, jeśli
już się pojawiały, najczęściej pozostawały w dość ogólnym związku z treścią utworu, czego przykładem
jest choćby przywołany portret Lutra z 1519 r. Większość drzeworytów reprezentuje niski lub przecięt-
ny poziom techniczny i odznacza się prostą ikonografią. Do wyjątków należą dzieła wysokiej klasy,
a także sceny o złożonym programie ideowym i odnoszące się do zagadnień omawianych w dziele, choć
nawet wtedy zwykle nie sposób ich uznać za obrazowe streszczenie stanowiska autora. Niekiedy jednak
kompozycja na pozór neutralna nieoczekiwanie stawała się zarzewiem sporu albo też obraz pozostawał
w niewątpliwej, ale zastanawiającej relacji z tekstem, któremu towarzyszył. Takie właśnie dwie sytuacje
- nietypowe, a więc zasługujące na osobną refleksję można przedstawić na przykładzie kilku edycji
kazań poświęconych sakramentom napisanych przez Lutra po niemiecku jesienią 1519 r.
Trzy kazania, których tematami były sakramenty pokuty (Ein Sermon von dem Sakrament der Buße),
chrztu (Ein Sermon von dem Sakrament der Taufe) i eucharystii (Ein Sermon von dem hochwürdigen
Sakrament des heiligen wahren Leichnams Christi), ukazywały się w Wittenberdze, Lipsku, Norymberdze,
Augsburgu i Bazylei. Do połowy lat 20. XVI w. każde z nich doczekało się kilkunastu wydań, z których
część była dekorowana drzeworytami, zwykle umieszczanymi na kartach tytułowych6. O ile rozważania
Lutra o pokucie i chrzcie nie wywołały większego poruszenia, o tyle kazanie o eucharystii stało się
natychmiast przedmiotem kontrowersji w obu częściach Saksonii, których władcami byli Fryderyk Mądry
i Jerzy Brodaty, wywodzący się, odpowiednio, z ernestyńskiej i al berty ńskiej linii Wettynów. Istotną rolę
w zainicjowaniu sporu odegrały ryciny, a konkretnie dwa przedstawienia ostensori urn na stronie recto
i verso karty tytułowej pierwszej edycji dzieła, opublikowanej przez Johanna Grunenberga w Wittenberdze
na przełomie listopada i grudnia 1519 r. (ił. 2 i 3)7.
6 Pisma Lutra cytuję wg wydania weimarskiego (Martin Luther, Werke. Kritische Gesamtausgabe, Weimar 1884-), stosując standardowe
skróty: WA (dla działu 4, Schriften Werke) i WA Br (dla działu 3, Briefwechsel). Wczesne edycje wymienionych kazań wyliczono w WA 2,
s. 711-739, gdzie również wskazano tematy drzeworytów, które znalazły się w poszczególnych wersjach. Zob. też J. Benzing, H. Claus,
Lutherbibliographie. Verzeichnis der gedruckten Schriften Martin Luthers bis zu dessen Tod, Baden-Baden 1966, s. 57-63.
7 Martin Luther, Lyn Sermon von dem hochwirdigen Sacrament, des heyligen waren Leychnams Christi. Und von den Bnider-
schaften Wittenberg: Grunenberg, 1519, VD16: L 6386 (WA, 2, s. 739 określa ten druk jako wersję A, te same drzeworyty powtarzają
się w wersjach B, C, F i G).