DOI article:
Jurkowlaniec, Grażyna: Geneza i recepcja drzeworytów na kartach tytułowych kazań Lutra o sakramentach z 1519 roku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0035
GENEZA I RECEPCJA DRZEWORYTÓW NA KARTACH TYTUŁOWYCH KAZAŃ LUTRA O SAKRAMENTACH... 35
przeciwników. W styczniu 1521 r. Jerzy domagał się od Fryderyka, by nakazał pojmać wydawcę rozwie-
szanego w Lipsku pamfletu przeciw Eckowi. Kilka dni później biskup Merseburga w imieniu własnym
i biskupa Miśni prosił Jerzego, za pośrednictwem Cäsara Pfluga, o wsparcie starań o zakazanie książek
Lutra w Lipsku71. Do zdecydowanego zaognienia sytuacji doszło zatem w ciągu 1520 r., z czego Stöckel
i Schumann musieli sobie zdawać sprawę. Co znamienne, pierwszy z nich, który wydrukował mniej
kontrowersyjne kazanie Lutra o chrzcie, umieścił na karcie tytułowej nazwisko autora, jednak drugi -
wydawca budzącego poważne zastrzeżenia kazania o eucharystii, pozostawił tam tylko inicjały (przy czym
podobnie uczynił już Grunenberg w druku, który wywołał całą dyskusję).
Drukarze pierwszych lat reformacji zręcznie dostosowywali się do szybko zmieniających się warunków,
czego najsłynniejszym świadectwem pozostaje historia niemieckiego tłumaczenia Nowego Testamentu,
które Luter opracował, gdy po edykcie wormackim przebywał incognito na zamku Wartburg, korzysta-
jąc z dyskretnej opieki Fryderyka Mądrego. Przekład, opatrzony drzeworytami Cranacha, został po raz
pierwszy wydany w wittenberskiej oficynie Melchiora Lotterà Młodszego we wrześniu 1522 r., stąd
bywa tradycyjnie określany jako Septembertestament11. W ilustracjach Apokalipsy znalazły się wyraźne
antypapieskie akcenty, przede wszystkim tiara na głowach Bestii która wydala wojnę dwóm świadkom
(Ap 11,7), Bestii z której ust wychodzą ropuchy (Ap 16,13) i Nierządnicy babilońskiej (Ap 17,ł)73. Nie-
zawodną czujność wykazał znów Jerzy Brodaty, który 7 listopada wydał mandat zabraniający czytania,
kupowania i sprzedawania ksiąg Lutra, a także nakazał odpłatne oddanie wszystkich egzemplarzy Nowego
Testamentu, zawierającego ilustracje wyszydzające papieża74. Tymczasem nakład dzieła błyskawicznie
się wyczerpał, a Lotter przygotował w grudniu dodruk (tzw. Dezembertestament), w którym jednak tiara,
wskutek wycięcia z klocków dwóch górnych diademów, zaczęła przypominać zwykłą otwartą koronę75.
W zgodnej opinii badaczy wyeliminowanie motywu, który wywołał oburzenie władcy, było środkiem
uświęcającym całkiem prozaiczny cel, to jest zachowanie możliwie szerokiego rynku zbytu książki. Musi
pozostać domysłem, czy podobnymi względami kierowali się dwa lata wcześniej Stöckel i Schumann,
decydując się na umieszczenie na kartach tytułowych kazań Lutra przedstawienia siedmiu sakramentów.
Nawet jednak jeśli ich działaniu nie towarzyszyła pogłębiona refleksja, drzeworyt istotnie zmienił wymowę
dzieła, a umieszczenie go na kartach tytułowych głośnych druków przyczyniało się do rozpowszechnienia
wzoru. Prowadzi to do kwestii recepcji tej kompozycji w następnych latach.
RECEPCJA PRZEDSTAWIEŃ CHRYSTUSA JAKO ŹRÓDŁA SIEDMIU SAKRAMENTÓW
W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU
Wiele formuł obrazowych stworzonych lub spopularyzowanych w pierwszych latach reformacji pozo-
stało długo obecnych w ikonosferze. Tiara pojawiała się i znikała - w scenach cyklu apokaliptycznego
jeszcze kilkakrotnie w XVI w., zresztą nie tylko w Rzeszy, lecz także w Niderlandach, Czechach i Pol-
sce76. Wciąż używane były klocki z Wittenberger Heiltumsbuch (choć akurat nie te, które pojawiły się
71 ABKG, 1, s. 147-148; zob. też ibidem, s. 153 i 231.
72 Das Newe Testament Deutzsch, Wittenberg: Lotter 1522; VD16: B 4318 (Septembertestament, wyd. w: Deutsche Drucke älterer
Zeit in Nachbildungen, Hrsg. W. Scherer, Bd. 1, Luther: Septembertestament, Berlin 1883).
73 Septembertestament, fol. cci, ddiij, ddv, ee; R Schmidt, Die Illustration der Lutherbibel 1522-1700. Ein Stück abendländischer
Kultur- und Kulturgeschichte, Basel 1962, s. 93-98, il. 51, 52, 54, 56, 58, 59.
74 ABKG, 1, s. 386-387.
75 Das Newe Testament Deutzsch, Wittenberg: Lotter 1522; VD16: B 4319.
76 Przykłady krążenia klocków między różnymi krajami są stosunkowo rzadkie, ale nie całkiem wyjątkowe, o czym pisał już Luther,
Der Besitzwechsel von Bildstöcken..., s. 136; J. Muczkowski, Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich w XVI i XVII
wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849, s. 3; A. Dolensky, Ilustraćnl vyzdoba
ćeskych bibli ve stoleti XV. a XVI., „Przewodnik Bibliograficzny”, 49/6, 1926, s. 229-231; E. Chojecka, Deutsche Bibelserien in der
Holzstocksammlung der Jagellonisehen Universität in Krakau, Baden-Baden 1961; Schmidt, op. eit.; N. de Hommel-Steenbakkers,
Censorship or Self-Protection? Modifications in Apocalypse Illustrations in Sixteenth-Century Bibles Printed in the Low Countries, [w:]
Infant Milk or Hardy Nourishment? The Bible for Lay People and Theologians in the Early Modern Period, ed. W. Franęois, A. den
Hollander, Leuven 2009, s. 191-221; G. Jurkowlaniec, Konfessionelle Bilder? Die Lutherbibel und die Bibelillustrationen des 16. Jahr-
hunderts in Polen, [w:] Der Luthereffekt im östlichen Europa. Geschichte, Kultur, Erinnerung, Hrsg. J. Bahlke, B. Störtkuhl, M. Weber,
Berlin 2017, s. 97-209; eadem. Konflikt wartości, -wspólnota tradycji i pragmatyka rzemiosła: szesnastowieczne wydania Biblii Lutra
jako źródła ilustracji Biblii Leopolity, [w:] Luteranizm w kulturze I Rzeczypospolitej. Dialog z Europąi, red. K. Meller, Warszawa 2017,
s. 324-346 (w druku).
przeciwników. W styczniu 1521 r. Jerzy domagał się od Fryderyka, by nakazał pojmać wydawcę rozwie-
szanego w Lipsku pamfletu przeciw Eckowi. Kilka dni później biskup Merseburga w imieniu własnym
i biskupa Miśni prosił Jerzego, za pośrednictwem Cäsara Pfluga, o wsparcie starań o zakazanie książek
Lutra w Lipsku71. Do zdecydowanego zaognienia sytuacji doszło zatem w ciągu 1520 r., z czego Stöckel
i Schumann musieli sobie zdawać sprawę. Co znamienne, pierwszy z nich, który wydrukował mniej
kontrowersyjne kazanie Lutra o chrzcie, umieścił na karcie tytułowej nazwisko autora, jednak drugi -
wydawca budzącego poważne zastrzeżenia kazania o eucharystii, pozostawił tam tylko inicjały (przy czym
podobnie uczynił już Grunenberg w druku, który wywołał całą dyskusję).
Drukarze pierwszych lat reformacji zręcznie dostosowywali się do szybko zmieniających się warunków,
czego najsłynniejszym świadectwem pozostaje historia niemieckiego tłumaczenia Nowego Testamentu,
które Luter opracował, gdy po edykcie wormackim przebywał incognito na zamku Wartburg, korzysta-
jąc z dyskretnej opieki Fryderyka Mądrego. Przekład, opatrzony drzeworytami Cranacha, został po raz
pierwszy wydany w wittenberskiej oficynie Melchiora Lotterà Młodszego we wrześniu 1522 r., stąd
bywa tradycyjnie określany jako Septembertestament11. W ilustracjach Apokalipsy znalazły się wyraźne
antypapieskie akcenty, przede wszystkim tiara na głowach Bestii która wydala wojnę dwóm świadkom
(Ap 11,7), Bestii z której ust wychodzą ropuchy (Ap 16,13) i Nierządnicy babilońskiej (Ap 17,ł)73. Nie-
zawodną czujność wykazał znów Jerzy Brodaty, który 7 listopada wydał mandat zabraniający czytania,
kupowania i sprzedawania ksiąg Lutra, a także nakazał odpłatne oddanie wszystkich egzemplarzy Nowego
Testamentu, zawierającego ilustracje wyszydzające papieża74. Tymczasem nakład dzieła błyskawicznie
się wyczerpał, a Lotter przygotował w grudniu dodruk (tzw. Dezembertestament), w którym jednak tiara,
wskutek wycięcia z klocków dwóch górnych diademów, zaczęła przypominać zwykłą otwartą koronę75.
W zgodnej opinii badaczy wyeliminowanie motywu, który wywołał oburzenie władcy, było środkiem
uświęcającym całkiem prozaiczny cel, to jest zachowanie możliwie szerokiego rynku zbytu książki. Musi
pozostać domysłem, czy podobnymi względami kierowali się dwa lata wcześniej Stöckel i Schumann,
decydując się na umieszczenie na kartach tytułowych kazań Lutra przedstawienia siedmiu sakramentów.
Nawet jednak jeśli ich działaniu nie towarzyszyła pogłębiona refleksja, drzeworyt istotnie zmienił wymowę
dzieła, a umieszczenie go na kartach tytułowych głośnych druków przyczyniało się do rozpowszechnienia
wzoru. Prowadzi to do kwestii recepcji tej kompozycji w następnych latach.
RECEPCJA PRZEDSTAWIEŃ CHRYSTUSA JAKO ŹRÓDŁA SIEDMIU SAKRAMENTÓW
W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU
Wiele formuł obrazowych stworzonych lub spopularyzowanych w pierwszych latach reformacji pozo-
stało długo obecnych w ikonosferze. Tiara pojawiała się i znikała - w scenach cyklu apokaliptycznego
jeszcze kilkakrotnie w XVI w., zresztą nie tylko w Rzeszy, lecz także w Niderlandach, Czechach i Pol-
sce76. Wciąż używane były klocki z Wittenberger Heiltumsbuch (choć akurat nie te, które pojawiły się
71 ABKG, 1, s. 147-148; zob. też ibidem, s. 153 i 231.
72 Das Newe Testament Deutzsch, Wittenberg: Lotter 1522; VD16: B 4318 (Septembertestament, wyd. w: Deutsche Drucke älterer
Zeit in Nachbildungen, Hrsg. W. Scherer, Bd. 1, Luther: Septembertestament, Berlin 1883).
73 Septembertestament, fol. cci, ddiij, ddv, ee; R Schmidt, Die Illustration der Lutherbibel 1522-1700. Ein Stück abendländischer
Kultur- und Kulturgeschichte, Basel 1962, s. 93-98, il. 51, 52, 54, 56, 58, 59.
74 ABKG, 1, s. 386-387.
75 Das Newe Testament Deutzsch, Wittenberg: Lotter 1522; VD16: B 4319.
76 Przykłady krążenia klocków między różnymi krajami są stosunkowo rzadkie, ale nie całkiem wyjątkowe, o czym pisał już Luther,
Der Besitzwechsel von Bildstöcken..., s. 136; J. Muczkowski, Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich w XVI i XVII
wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849, s. 3; A. Dolensky, Ilustraćnl vyzdoba
ćeskych bibli ve stoleti XV. a XVI., „Przewodnik Bibliograficzny”, 49/6, 1926, s. 229-231; E. Chojecka, Deutsche Bibelserien in der
Holzstocksammlung der Jagellonisehen Universität in Krakau, Baden-Baden 1961; Schmidt, op. eit.; N. de Hommel-Steenbakkers,
Censorship or Self-Protection? Modifications in Apocalypse Illustrations in Sixteenth-Century Bibles Printed in the Low Countries, [w:]
Infant Milk or Hardy Nourishment? The Bible for Lay People and Theologians in the Early Modern Period, ed. W. Franęois, A. den
Hollander, Leuven 2009, s. 191-221; G. Jurkowlaniec, Konfessionelle Bilder? Die Lutherbibel und die Bibelillustrationen des 16. Jahr-
hunderts in Polen, [w:] Der Luthereffekt im östlichen Europa. Geschichte, Kultur, Erinnerung, Hrsg. J. Bahlke, B. Störtkuhl, M. Weber,
Berlin 2017, s. 97-209; eadem. Konflikt wartości, -wspólnota tradycji i pragmatyka rzemiosła: szesnastowieczne wydania Biblii Lutra
jako źródła ilustracji Biblii Leopolity, [w:] Luteranizm w kulturze I Rzeczypospolitej. Dialog z Europąi, red. K. Meller, Warszawa 2017,
s. 324-346 (w druku).