DOI Artikel:
Harasimowicz, Jan: Protestancka architektura kościelna XVI–XVIII wieku w Polsce i krajach sąsiednich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0074
74
JAN HARASIMOWICZ
13. Rychnowo (pow. Ostróda, woj. warmińsko-mazurskie), rzymskokatolicki kościół parafialny
pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (do 1945 ewangelicko-luterański), zbudowany 1714-1718.
Malowane przedstawienie Marcina Lutra jako „świadka Chrystusa”. Fot. P. Birecki
miały zazwyczaj tradycyjne formy gotyckie, jak kościół w Sobkowie, powiat Jędrzejów29 (ił. 14), niekiedy
wprowadzały jednak nowe pod względem funkcjonalnym, nieznane dotąd rozwiązania przestrzenne na
przykład rzut poziomy krzyża greckiego, jak w kościele w Oksie, powiat Jędrzejów30, ufundowanym
przez Mikołaja Reja, „ojca literatury polskiej”, czy rzut węgielnicy, jak w kościele w Seceminie, powiat
Włoszczowa31, którego fundatorem był znany działacz reformacyjny Stanisław Szafraniec. U schyłku
XVI i na początku XVII w. niemal wszystkie kalwińskie i ariańskie świątynie w Małopolsce zostały
przejęte przez Kościół katolicki. Podobny był los wielu świątyń luterańskich w Wielkopolsce i Prusach
Królewskich, wśród których znaczną część stanowiły przejęte budowle średniowieczne. Restrykcje nie
objęły jedynie trzech głównych miast pruskich: Gdańska, Torunia i Elbląga oraz ich wiejskich posiadłości.
W kilku mniejszych miastach usuniętym z kościołów parafialnych ewangelikom udało się urządzić nowe
świątynie w adaptowanych na ten cel budynkach świeckich32. Najsłynniejszym kościołem, który powstał
w ten sposób, był „Żłóbek Chrystusa” (Kripplein Christi) w wielkopolskiej Wschowie, przebudowany
z budynku łaźni i dwóch kamienic33 (ił. 15). Oddano go do użytku w 1604 r. staraniem charyzmatycznego
Renaissance. Actes du coììoque temi a Tours du 28 au 31 mai 1990 (De Architectura, 7), red. J. Guillaume, Paris 1995, s. 195-212,
tu s. 196n; idem. Fundacje sakralne różnowierczej szlachty polskiej w XVI i XVII Mleku, [w:] Fundatorzy i fundacje w średniowieczu
i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 142-153; K. Nowak, W. Uszok, „Nie mury lecz Mierni są ozdobą
świątyń”. Ze studiów nad architekturą zborów kalwińskich i ariańskich w Małopolsce, [w:] Sztuka i dialog wyznań vr XVI i XVII Mleku.
Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław, listopad 1999, red. J. Harasimowicz, Warszawa 2000, s. 235-245.
29 Katalog ZabytkÓM’ Sztuki M’ Polsce, t. 3: WojewództM’o kieleckie, z. 3: Powiat jędrzejoM>ski, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff, War-
szawa 1957, s. 36n.
30 Ibidem, s. 30n.
31 Katalog ZabytkÓM’ Sztuki m> Polsce, t. 3: WojewództM’o kieleckie, z. 12: Powiat wloszczowski, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff,
Warszawa 1966, s. 48n.
32 P. Birecki, Sztuka laterańska na ziemi chełmińskiej od drugi ej połowy XVI do pierM’szej ćwierci XVIII wieku. Warszawa 2007,
s. 117-120, 148-159; Harasimowicz, Lutheran Churches in Poland..., s. 416-427.
33 J. Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. III: Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Regierungsbezirks
Posen, Berlin 1896, s. 180-185; Wiesenhütter, Protestantischer Kirchenbau..., s. 32n; S. Kowalski, Zabytki Środkowego Nadodrza.
JAN HARASIMOWICZ
13. Rychnowo (pow. Ostróda, woj. warmińsko-mazurskie), rzymskokatolicki kościół parafialny
pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (do 1945 ewangelicko-luterański), zbudowany 1714-1718.
Malowane przedstawienie Marcina Lutra jako „świadka Chrystusa”. Fot. P. Birecki
miały zazwyczaj tradycyjne formy gotyckie, jak kościół w Sobkowie, powiat Jędrzejów29 (ił. 14), niekiedy
wprowadzały jednak nowe pod względem funkcjonalnym, nieznane dotąd rozwiązania przestrzenne na
przykład rzut poziomy krzyża greckiego, jak w kościele w Oksie, powiat Jędrzejów30, ufundowanym
przez Mikołaja Reja, „ojca literatury polskiej”, czy rzut węgielnicy, jak w kościele w Seceminie, powiat
Włoszczowa31, którego fundatorem był znany działacz reformacyjny Stanisław Szafraniec. U schyłku
XVI i na początku XVII w. niemal wszystkie kalwińskie i ariańskie świątynie w Małopolsce zostały
przejęte przez Kościół katolicki. Podobny był los wielu świątyń luterańskich w Wielkopolsce i Prusach
Królewskich, wśród których znaczną część stanowiły przejęte budowle średniowieczne. Restrykcje nie
objęły jedynie trzech głównych miast pruskich: Gdańska, Torunia i Elbląga oraz ich wiejskich posiadłości.
W kilku mniejszych miastach usuniętym z kościołów parafialnych ewangelikom udało się urządzić nowe
świątynie w adaptowanych na ten cel budynkach świeckich32. Najsłynniejszym kościołem, który powstał
w ten sposób, był „Żłóbek Chrystusa” (Kripplein Christi) w wielkopolskiej Wschowie, przebudowany
z budynku łaźni i dwóch kamienic33 (ił. 15). Oddano go do użytku w 1604 r. staraniem charyzmatycznego
Renaissance. Actes du coììoque temi a Tours du 28 au 31 mai 1990 (De Architectura, 7), red. J. Guillaume, Paris 1995, s. 195-212,
tu s. 196n; idem. Fundacje sakralne różnowierczej szlachty polskiej w XVI i XVII Mleku, [w:] Fundatorzy i fundacje w średniowieczu
i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 142-153; K. Nowak, W. Uszok, „Nie mury lecz Mierni są ozdobą
świątyń”. Ze studiów nad architekturą zborów kalwińskich i ariańskich w Małopolsce, [w:] Sztuka i dialog wyznań vr XVI i XVII Mleku.
Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław, listopad 1999, red. J. Harasimowicz, Warszawa 2000, s. 235-245.
29 Katalog ZabytkÓM’ Sztuki M’ Polsce, t. 3: WojewództM’o kieleckie, z. 3: Powiat jędrzejoM>ski, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff, War-
szawa 1957, s. 36n.
30 Ibidem, s. 30n.
31 Katalog ZabytkÓM’ Sztuki m> Polsce, t. 3: WojewództM’o kieleckie, z. 12: Powiat wloszczowski, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff,
Warszawa 1966, s. 48n.
32 P. Birecki, Sztuka laterańska na ziemi chełmińskiej od drugi ej połowy XVI do pierM’szej ćwierci XVIII wieku. Warszawa 2007,
s. 117-120, 148-159; Harasimowicz, Lutheran Churches in Poland..., s. 416-427.
33 J. Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. III: Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Regierungsbezirks
Posen, Berlin 1896, s. 180-185; Wiesenhütter, Protestantischer Kirchenbau..., s. 32n; S. Kowalski, Zabytki Środkowego Nadodrza.