DOI Artikel:
Harasimowicz, Jan: Protestancka architektura kościelna XVI–XVIII wieku w Polsce i krajach sąsiednich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0076
76
JAN HARASIMOWICZ
16. Dzierżążno Wielkie (pow. Czarnków-Trzcianka, woj. wielkopolskie), rzymskokatolicki kościół parafialny
pw. Matki Bożej Różańcowej (do 1945 ewangelicko-luterański), zbudowany 1595. Widok ogólny od północnego wschodu.
Fot. J. Harasimowicz
pastora Valeriusa Herbergera, autora wielu pieśni religijnych i poczytnych postylli, który był zwany przez
współczesnych małym Lutrem34.
Nowe kościoły musiały także powstawać wszędzie tam, gdzie była prowadzona intensywna akcja
osiedleńcza. Już u schyłku XVI w. objęła ona rozległe bagniste tereny nad dolną Notecią, na polsko-
-brandenburskim pograniczu. W nowo lokowanych wsiach, na przykład w Dzierżążnie Wielkim (ił. 16)
czy w Gieczynku, zamieszkali osadnicy wyznania luterańskiego zwani Holendrami („Olędrami”), wśród
których - wbrew nazwie - nie przeważali jednak przybysze z Holandii, lecz z Północnych Niemiec35.
Zgodnie z uzyskanymi przywilejami wyznaniowymi budowali oni własne kościoły, najczęściej na rzucie
wydłużonego prostokąta zamkniętego poligonalnie, z dostawioną od zachodu wieżą36. Były one dość
skromnie wyposażone, ustępując pod tym względem kościołom powstającym w XVII i XVIII w. w dwóch
innych centrach osadnictwa ewangelickiego w dawnej Polsce, a mianowicie na Żuławach Wiślanych, nale-
żących w dużej części do miast Gdańska i Elbląga, oraz w położonych także nad Wisłą posiadłościach
miasta Torunia. Część z osiedlonych tam „Olędrów” pochodziła rzeczywiście z Holandii, co więcej - byli
Katalog architektury i urbanistyki. Zielona Góra 1976, s. 260; Harasimowicz, Les ég/ises de la Renaissance en Pologne..., s. 196;
idem, Lutheran Churches in Poland..., s. 422n, il. 15.7n.
34 F.W. Bautz, Valerius Herberger, [w:] Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 2, Hamm 1990, szp. 729-732; A. Kal-
barczyk, „Mały Luter” ze Wschowy. Valerius Herberger wzorem kaznodziei, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 28, 2014, s. 231-242.
35 E. KneifeI. Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Roth bei Nürnberg 1964, s. 39 46.
36 Harasimowicz, Lutheran Churches in Poland..., s. 412, il. 15.1.
JAN HARASIMOWICZ
16. Dzierżążno Wielkie (pow. Czarnków-Trzcianka, woj. wielkopolskie), rzymskokatolicki kościół parafialny
pw. Matki Bożej Różańcowej (do 1945 ewangelicko-luterański), zbudowany 1595. Widok ogólny od północnego wschodu.
Fot. J. Harasimowicz
pastora Valeriusa Herbergera, autora wielu pieśni religijnych i poczytnych postylli, który był zwany przez
współczesnych małym Lutrem34.
Nowe kościoły musiały także powstawać wszędzie tam, gdzie była prowadzona intensywna akcja
osiedleńcza. Już u schyłku XVI w. objęła ona rozległe bagniste tereny nad dolną Notecią, na polsko-
-brandenburskim pograniczu. W nowo lokowanych wsiach, na przykład w Dzierżążnie Wielkim (ił. 16)
czy w Gieczynku, zamieszkali osadnicy wyznania luterańskiego zwani Holendrami („Olędrami”), wśród
których - wbrew nazwie - nie przeważali jednak przybysze z Holandii, lecz z Północnych Niemiec35.
Zgodnie z uzyskanymi przywilejami wyznaniowymi budowali oni własne kościoły, najczęściej na rzucie
wydłużonego prostokąta zamkniętego poligonalnie, z dostawioną od zachodu wieżą36. Były one dość
skromnie wyposażone, ustępując pod tym względem kościołom powstającym w XVII i XVIII w. w dwóch
innych centrach osadnictwa ewangelickiego w dawnej Polsce, a mianowicie na Żuławach Wiślanych, nale-
żących w dużej części do miast Gdańska i Elbląga, oraz w położonych także nad Wisłą posiadłościach
miasta Torunia. Część z osiedlonych tam „Olędrów” pochodziła rzeczywiście z Holandii, co więcej - byli
Katalog architektury i urbanistyki. Zielona Góra 1976, s. 260; Harasimowicz, Les ég/ises de la Renaissance en Pologne..., s. 196;
idem, Lutheran Churches in Poland..., s. 422n, il. 15.7n.
34 F.W. Bautz, Valerius Herberger, [w:] Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 2, Hamm 1990, szp. 729-732; A. Kal-
barczyk, „Mały Luter” ze Wschowy. Valerius Herberger wzorem kaznodziei, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 28, 2014, s. 231-242.
35 E. KneifeI. Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Roth bei Nürnberg 1964, s. 39 46.
36 Harasimowicz, Lutheran Churches in Poland..., s. 412, il. 15.1.